تعامد (جبر خطی)

نماد تعامد

در ریاضیات، دو بردار را متعامد الگو:به انگلیسی گویند هرگاه برهم قائم باشند. به عبارت دیگر دو بردار متعامدند اگر و تنها اگر ضرب داخلی آنها برابر با صفر باشد یا با هم زاویهٔ راست (۹۰ درجه) ساخته باشند.

تعریف‌ها

AB و CD نسبت به هم متعامد هستند.

• در هندسه، دو بردار اقلیدسی عمود بر هم هستند اگر به بکدیگر قائم باشن؛ یعنی هم زاویه قائم بسازند.

• دو بردار $x$ و $y$ را در یک فضای ضرب داخلی $V$ برهم عمودند اگر ضرب داخلی $⟨x,y⟩$ صفر باشد. این رابطه تعامد را با $x\perp y$ نشان می‌دهند.

• دو زیرفضای برداری $A$ و $B$ از یک فضای ضرب داخلی $V$ را زیرفضاهای متعامد می‌گوییم اگر هر بردار از $A$ به هر بردار از $B$ عمود باشد. بزرگ‌ترین زیرفضایی که به یک زیرفضا عمود باشد، متمم عمود آن نامیده می‌شود.

• یک نگاشت خطی $T:V\to V$ را نگاشت خطی متعامد می‌گوییم اگر ضرب داخلی را پایسته نگه دارد. یعنی برای هر جفت بردار $x$ و $y$ در فضای ضرب داخلی $V$ داشته باشیم:

$⟨Tx,Ty⟩=⟨x,y⟩.$

این یعنی $T$ زاویهٔ بین $x$ و $y$ را ثابت نگه می‌دارد و طول $Tx$ و $x$ برابر است.

دسته‌ای از بردارهای دوبه‌دو عمود برهم را که طول واحد داشته باشند (بردار یکّه باشند) بردارهای یکّه راست‌هنجار (متعامد یکه) می‌نامیم.

توابع متعامد

مرسوم است که برای توابع

$f$

و

$g$

ضرب داخلی زیر را تعریف کنیم:

$⟨f,g{⟩}_w=\underset{a}{\overset{b}{\int }}f(x)g(x)w(x)dx.$

که در آن

$w(x)$

تابع وزن نامنفی برای ضرب داخلی است. در ساده ترین حالت الگو:Nowrap. در این صورت، اگر حاصل ضرب داخلی‌شان صفر باشد می‌گوییم دو تابع برهم عمودند:

$\underset{a}{\overset{b}{\int }}f(x)g(x)w(x)dx=0.$

با استفاده از ضرب داخلی، ما نُرم به صورت زیر تعریف میکنیم که عبارت است از ضرب داخلی بردار در خودش. نُرم، طول بردارها (تابع‌ها) را به دست می‌د:

$\Vert f{\Vert }_w=\sqrt{⟨f,f{⟩}_w}$

اعضای یک دنباله از توابع الگو:چپ به راست متعامد هستند اگر

$⟨f_i,f_j⟩=\underset{-\mathrm{\infty }}{\overset{\mathrm{\infty }}{\int }}{f}_i(x)f_j(x)w(x)dx=\Vert f_i{\Vert }^2{\delta }_{i,j}=\Vert f_j{\Vert }^2{\delta }_{i,j}$

و راست‌هنجار (متعامد یکه) هستند اگر:

$⟨f_i,f_j⟩=\underset{-\mathrm{\infty }}{\overset{\mathrm{\infty }}{\int }}{f}_i(x)f_j(x)w(x)dx={\delta }_{i,j}$

در رابطهٔ بالا

${\delta }_{i,j}=\{\begin{array}{cc}1& \mathrm{i}\mathrm{f}i=j\\ 0& \mathrm{i}\mathrm{f}i\ne j\end{array}$

دلتای کرونکر نام دارد. به زبان دیگر هر دو عضوی از این دنباله برهم عمودند و طول‌شان (برای توابع راست‌هنجار) ۱ است. چندجمله‌ای‌های متعامد را ببینید.

مثال‌ها

• بردارهای (۱, ۳, ۲)، (۳, −۱, ۰) و (۱/۳, ۱, −۵/۳) برهم عمودند، زیرا

مساحت قسمت الگو:Font color و الگو:Font color در بازه $[-1,1]$ با هم برابر و نتیجه انتگرال در این بازه برابر صفر می شود. الگو:Font color، الگو:Font color، و الگو:Font color.

• دو تابع 2t + ۳ و 5t² + t − ۱۷/۹ را در نظر بگیرید. این تابع‌ها در بازهٔ $[-1,1]$ و با تابع وزن $w(x)=1$ برهم عمودند. ضرب این دو تابع برابر است با 10t³ + 17t² − 7/9 t − ۱۷/۳ و ضرب داخلی‌شان می‌شود:

$\underset{-1}{\overset{1}{\int }}(10t^3+17t^2-\frac{7}{9}t-\frac{17}{3})dt={[\frac{5}{2}{t}^4+\frac{17}{3}{t}^3-\frac{7}{18}{t}^2-\frac{17}{3}t]}_{-1}^1$

$=(\frac{5}{2}(1{)}^4+\frac{17}{3}(1{)}^3-\frac{7}{18}(1{)}^2-\frac{17}{3}(1))-(\frac{5}{2}(-1{)}^4+\frac{17}{3}(-1{)}^3-\frac{7}{18}(-1{)}^2-\frac{17}{3}(-1))$

$=\frac{19}{9}-\frac{19}{9}=0.$

• چندجمله‌ای‌های متعامد بسیاری هستند که در ریاضیات، علوم و مهندسی کاربردهای بی‌شماری دارند. مانند:
  • چندجمله‌ای‌های هرمیت
  • چندجمله‌ای‌های لژاندر
  • چندجمله‌ای‌های لاگر
  • چندجمله‌ای‌های چبیشف
• در مکانیک کوانتومی، دو ویژه‌حالت یک تابع موج ${\psi }_m$ و ${\psi }_n$ متعامد هستند اگر مربوط به ویژه‌مقدارهای متفاوتی باشند. به زبان نمادگذاری دیراک، $⟨{\psi }_m|{\psi }_n⟩=0$ مگر این که ${\psi }_m$ و ${\psi }_n$ متعلق به یک ویژه‌مقدار باشند.

در آرایه‌شناسی

در آرایه‌شناسی یک طبقه‌بندی متعامد است که در آن در هیچ موردی، هیچ عضوی در بیش از یک گروه عضو نباشد، این به معنی منحصر به فرد بودن متقابل طبقه‌بندی‌ها و عضوها است.

جستارهای وابسته

• عدد موهومی
• ماتریس متعامد
• چندجمله‌ای‌های متعامد
• مکمل متعامد
• الگوریتم گرام اشمیت

منابع

• الگو:یادکرد-ویکی

کتاب‌های رایگان برخط

• الگو:یادکرد وب

• Beezer, Rob, A First Course in Linear Algebra
• Connell, Edwin H. , Elements of Abstract and Linear Algebra
• Hefferon, Jim, Linear Algebra excellent textbook with complete solutions manual