نمایش مبدأ برای هدایت هیدرولیک

'''هدایت هیدرولیک''' {{انگلیسی|Hydraulic conductivity}}، با نماد ''K''، نوعی ویژگی در خاک، سنگ و گیاهان آوندی است که سهولت جریان آب را در فضاهای خالی و شکاف‌ها نشان می‌دهد. میزان آن به میزان نفوذپذیری ماده و درصد رطوبت آن بستگی دارد. ''K<sub>sat</sub>'' یا هدایت هیدرولیک حالت اشباع میزان توان جابجایی آب در حالتی که محیط اشباع است را نشان می‌دهد.

== روش‌های تعیین ==
[[پرونده:HydrCondTable.GIF|بندانگشتی|450px|خلاصه‌ای از روش‌های تعیین هدایت هیدرولیکی.]]
دو رویکرد کلی برای تعیین میزان هدایت هیدرولیک آب وجود دارد:
* ''رویکرد تجربی''، در این رویکرد هدایت هیدرولیک وابسته به ویژگی‌های خاک مانند [[پوکی]]، توزیع اندازه‌های گوناگون دانه‌های خاک در لایه‌های آن و [[بافت خاک]] است.
* ''رویکرد آزمایشگاهی''، در این رویکرد هدایت هیدرولیکی را به کمک آزمایش‌های هیدرولیکی و استفاده از [[قانون دارسی]] بدست می‌آوریم.
روش آزمایشگاهی خود به دو دسته بزرگ زیر تقسیم می‌شود:
* ''آزمون آزمایشگاهی'' بر روی نمونه‌های برداشته‌شده از خاک محل<ref>{{Cite journal|last=Goodarzi|first=Mohammad Reza|last2=Vazirian|first2=Majid|last3=Niazkar|first3=Majid|date=January 2024|title=Hydraulic Conductivity Estimation: Comparison of Empirical Formulas Based on New Laboratory Experiments|url=https://www.mdpi.com/2073-4441/16/13/1854|journal=Water|language=en|volume=16|issue=13|pages=1854|doi=10.3390/w16131854|issn=2073-4441}}</ref>
* ''آزمون میدانی'' (آزمون درجا) که خود شامل دو زیرگروه‌است:
** آزمون‌های میدانی در اندازهٔ کوچک که به کمک مشاهدهٔ بلندی سطح آب در فضاهای خالی خاک انجام می‌شود.
** آزمون‌های میدانی در اندازهٔ بزرگ مانند [[آزمون پمپ]] یا [[آزمون تخلیه]] در [[چاه آب|چاه]] یا به کمک مشاهدهٔ نحوهٔ عملکرد سامانهٔ افقی [[زهکشی]] محل.
آزمون‌های میدانی در اندازهٔ کوچک خود دوباره به دو زیرشاخهٔ دیگر زیر تقسیم می‌شوند:
* نفوذ به فضاهای خالی که در ''بالای'' [[سطح آب زیرزمینی]] قرار دارند.
* نفوذ به فضاهای خالی که در ''زیر'' [[سطح آب زیرزمینی]] قرار دارند.

== برآورد به کمک روش تجربی ==
=== برآورد از روی اندازهٔ دانه‌ها ===
شِفرد<ref>{{cite journal|author=Shepherd, Russell G. |year=1989 |title=Correlations of permeability and grain-size |journal=Ground Water |volume=27 |issue=5 |pages=633–638 |doi=10.1111/j.1745-6584.1989.tb00476.x}}</ref> با بررسی اندازهٔ دانه‌ها توانست یک [[روش تجربی|رابطهٔ تجربی]] برای برآورد تقریبی هدایت هیدرولیک به دست آورد:
{{چپ‌چین}}
:<math>K = a (D_{10})^b</math>
{{پایان چپ‌چین}}
که در آن
:<math>a</math> و <math>b</math> پارامترهای تجربی بدست آمده از روی جنس خاک‌اند.
:<math>D_{10}</math> [[قطر (هندسه)|قطر]] دانه‌ای است که ۱۰ درصد دانه‌های خاک از آن کوچکتر است.
''هشدار'': شفرد در سومین تصویری که نشان داده بود به روشنی از <math>D_{10}</math> به جای <math>D_{50}</math> استفاده کرده بود. بنابراین رابطه به صورت <math>K = a (D_{50})^b</math> در می‌آید. او در شکلی که کشیده بود بر پایهٔ تحلیلی که از داده‌ها براساس <math>D_{10}</math> تا <math>D_{50}</math> بدست می‌آید، روش‌های گوناگونی را بسته به نوع ماده پیشنهاد کرده بود.

=== تابع Pedotransfer ===
تابع Pedotransfer یا PTF یک روش ویژهٔ برآورد تجربی است که در [[علوم خاک]] و آبشناسی کاربرد دارد.<ref>{{cite journal |author=Wösten, J.H.M. , Pachepsky, Y.A. , and Rawls, W.J. |title=Pedotransfer functions: bridging the gap between available basic soil data and missing soil hydraulic characteristics |url=https://archive.org/details/sim_journal-of-hydrology_2001-10-01_251_3-4/page/n8 |year=2001 |volume=251 |issue=3-4 |pages=123–150 |doi=10.1016/S0022-1694(01)00464-4 |journal=[[Journal of Hydrology]]}}</ref> روش‌های PTF گوناگونی در دسترس است که در همهٔ آن‌ها تلاش می‌شود تا ویژگی‌های خاک مانند هدایت هیدرولیکی، اندازهٔ دانه‌های خاک و چگالی خاک (جرم دانه‌های خاک به حجم دانه‌ها و فضای خالی میان آن‌ها) به دست آورده شود.

== تعیین به کمک رویکرد آزمایشگاهی ==
چندین آزمون آزمایشگاهی آسان و ارزان برای به دست آوردن هدایت هیدرولیکی خاک وجود دارد.

=== آزمون‌های آزمایشگاهی ===
==== ارتفاع آب ثابت ====
روش [http://www.geotechdata.info/geotest/constant-head-permeability-test ارتفاع ثابت آب] معمولاً در خاک‌های دانه‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این رویکرد به آب اجازه داده می‌شود تا در یک فشار یکنواخت (ارتفاع آب در لوله‌های فشار یکنواخت است) داخل خاک حرکت کند، در این حالت در یک بازهٔ زمانی معلوم حجم آب جابجا شده در طول نمونهٔ خاک را اندازه می‌گیرند. اگر <math>Q</math> مقدار آب جابجا شده، <math>L</math> طول نمونهٔ خاک، <math>A</math> سطح مقطع نمونه، <math>t</math> مدت زمان لازم برای جابجایی مقدار آب <math>Q</math> در داخل نمونه و <math>h</math> ارتفاع آب (در لولهٔ فشارسنج) باشد، آنگاه هدایت هیدرولیکی از رابطهٔ زیر به دست می‌آید:
{{چپ‌چین}}
:<math>Q = Av\,</math>
{{پایان چپ‌چین}}
که در آن <math>v</math> سرعت جریان آب است. با استفاده از [[قانون دارسی]] داریم:
{{چپ‌چین}}
:<math>v = Ki\,</math>
{{پایان چپ‌چین}}
اگر گرادیان هیدرولیکی را با <math>i</math> نمایش دهیم:
{{چپ‌چین}}
:<math>i = \frac{h}{L}</math>
{{پایان چپ‌چین}}
که در آن <math>h</math> اختلاف ارتفاع سطح آب در لوله‌های فشارسنج در دو سوی فاصلهٔ <math>L</math> است. مقدار آب جابجا شده می‌شود:
{{چپ‌چین}}
:<math>Q = \frac{AKh}{L}</math>
{{پایان چپ‌چین}}
و هدایت هیدرولیکی یا <math>K</math> برابر می‌شود با:
{{چپ‌چین}}
:<math>K = \frac{QL}{Ah}</math>
{{پایان چپ‌چین}}

==== افت ارتفاع آب یا بار افتان ====
درحالتی که [http://www.geotechdata.info/geotest/falling-head-permeability-test افت ارتفاع آب] داریم، روش کاملاً با ارتفاع ثابت آب متفاوت است. این روش برای هر دو گونه [[خاک ریزدانه]] و درشت دانه قابل استفاده‌است. نخست باید نمونهٔ خاک را در یک ارتفاع ثابت آب، کاملاً اشباع کرد. سپس باید به آب اجازه داد تا در طول نمونه جریان پیدا کند در این حالت دیگر ارتفاع آب را در طول نمونه ثابت نگه نمی‌داریم.<ref>Liu, Cheng «Soils and Foundations.» Upper Saddle River, New Jersey:  Prentice Hall, 2001  {{ISBN|0-13-025517-3|en}}</ref>
{{چپ‌چین}}
:<math>K = \frac{2.3aL}{At}\log\left(\frac{h_1}{h_2}\right)</math>
{{پایان چپ‌چین}}

=== آزمون میدانی یا آزمون برجا ===
==== روش سوراخ با مته ====
چندین روش برجا برای اندازه‌گیری میزان هدایت هیدرولیکی خاک وجود دارد.

هنگامی که عمق آب کم باشد (ارتفاع آب در لوله‌های فشارسنج کم باشد) روش سوراخ با مته یا ''augerhole method'' که یک روش نفوذی برای بدست آوردن هدایت هیدرولیکی در عمقی پایین‌تر از ارتفاع آب است. این روش برای نخستین بار از سوی هوگوت (۱۹۳۴) در هلند<ref>S.B.Hooghoudt, 193۴, in Dutch. Bijdrage tot de kennis van enige natuurkundige grootheden van de grond. Verslagen Landbouwkundig Onderzoek No. ۴۰ B, p. ۲۱۵-۳۴۵.</ref> پیشنهاد شد و در آمریکا بوسیلهٔ فان باول‌آن‌کیرخام (۱۹۴۸) معرفی شد.<ref>C.H.M. van Bavel and D. Kirkham, 1948. Field measurement of soil permeability using auger holes. Soil. Sci. Soc. Am. Proc 1۳:۹۰-۹۶.</ref>

این روش به ترتیب شامل گام‌های زیر است:
# سوراخی (با مته) بر روی خاک ایجاد می‌کنیم و تا عمقی که پایین‌تر از ارتفاع آب باشد پیش می‌رویم.
# آب از سوراخ بیرون خواهد زد.
# نرخ بالا آمدن آب از سوراخ را باید یادداشت کرد.
# مقدار K از رابطهٔ زیر بدست می‌آید:<ref name="Oost">Determination of the Saturated Hydraulic Conductivity. Chapter 12 in: H.P.Ritzema (ed. , 1994) Drainage Principles and Applications, ILRI Publication 16, p.43۵-۴۷۶. International Institute for Land Reclamation and Improvement, Wageningen (ILRI), The Netherlands.   70754 3 3۹. Free download from: [http://www.waterlog.info/articles.htm] , under nr. 6, or directly as PDF: [http://www.waterlog.info/pdf/chap12.pdf]</ref>
{{چپ‌چین}}
:K<sub>h</sub> = C (Ho-Ht) <span style="font-size: large;">/</span> t
{{پایان چپ‌چین}}
[[پرونده:PANAZ1.JPG|بندانگشتی|200px|توزیع تجمعی هدایت هیدرولیکی (لُگ نرمال). داده‌ها در محور x است.]]
که در آن K<sub>h</sub> هدایت هیدرولیکی اشباع در جهت افقی است و یکای آن متر بر روز (m/day) می‌باشد. H عمق آب در سوراخ که نسبت به ارتفاع آب در خاک سنجیده می‌شود و یکای آن سانتی‌متر است. Ht همان H در زمان t است. در نتیجه H۰، همان H در زمان t = 0 است. یکای t ثانیه می‌باشد. F عاملی وابسته به هندسهٔ سوراخ است.
{{چپ‌چین}}
:F = 4000<math>r</math> <span style="font-size: large;">/</span> <math>h'</math>(20+D/<math>r</math>)(2−<math>h'</math>/D)
{{پایان چپ‌چین}}
در رابطهٔ بالا، r با یکای سانتی‌متر، شعاع سوراخ استوانه‌ای است. <math>h'</math> با یکای سانتی متر، عمق متوسط آب در سوراخ نسبت به آب در خاک است و <math>h'</math>=(Ho+Ht)/۲ می‌باشد و D عمق کف سوراخ نسبت به ارتفاع آب در خاک است (سانتی متر).

نگارهٔ روبرو، هدایت هیدرولیک اندازه‌گیری شده با این روش در زمینی به مساحت ۱ [[هکتار]] را نشان می‌دهد.<ref>Drainage research in farmers' fields: analysis of data. Contribution to the project “Liquid Gold” of the International Institute for Land Reclamation and Improvement (ILRI), Wageningen, The Netherlands. Free download from: [http://www.waterlog.info/articles.htm] , under nr. 2, or directly as PDF: [http://www.waterlog.info/pdf/analysis.pdf]</ref> نسبت بیشترین مقدار و کمترین مقدار آن ۲۵ است. در این نمودار از [[توزیع لگ نرمال]] استفاده شده‌است.

== مقدارهای مرتبط ==
=== توان جابجایی ===
یک سفرهٔ آب زیرزمینی، می‌تواند از <math>n</math> لایهٔ خاک تشکیل شده باشد. ''توان جابجایی'' {{به انگلیسی|Transmissivity}} در جهت افقی T<sub>i</sub> برای لایهٔ <math>i-th</math> خاک که ضخامت لایهٔ اشباع آن برابر با <math>d_i</math> و هدایت هیدرولیکی افقی آن Kh<sub>i</sub> است برابر است با:
{{چپ‌چین}}
:: T<sub>i</sub> = Kh<sub>i</sub> <math>d_i</math>
{{پایان چپ‌چین}}
توان جابجایی با هدایت هیدرولیکی افقی، Kh<sub>i</sub> و ضخامت، <math>d_i</math> نسبت مستقیم دارد. یکای Kh<sub>i</sub>، روز/متر و یکای <math>d_i</math> متر است، در نتیجه یکای T<sub>i</sub> (روز/متر مربع) می‌شود.

توان جابجایی برای اینکه بدانیم چه میزان آب می‌تواند در جهت افقی جابجا شود، اهمیت دارد؛ برای نمونه در یک چاه تخلیه.

توان جابجایی کل یک سفرهٔ [[آب‌های زیرزمینی|آب زیرزمینی]] (Tt) عبارت است از:<ref name="Oost"/>
{{چپ‌چین}}
::Tt = <span style="font-size: large;">Σ</span> T<sub>i</sub> = <span style="font-size: large;">Σ</span> Kh<sub>i</sub> <math>d_i</math>
{{پایان چپ‌چین}}
نماد سیگما، در عبارت بالا، نشانهٔ مجموع کل لایه‌های خاک است و <math>i </math>= ۱، ۲، ۳،... <math> n</math>{{سخ}}
هدایت هیدرولیکی افقی ''ظاهری'' با نماد Kh<sub>A</sub> از رابطهٔ زیر بدست می‌آید:
{{چپ‌چین}}
::Kh<sub>A</sub> = Tt / Dt
{{پایان چپ‌چین}}
که Dt= <span style="font-size: large;">Σ</span> <math>d_i</math> ضخامت کل سفرهٔ آب زیرزمینی است.

توان جابجایی در یک سفرهٔ آب زیرزمینی را می‌توان بوسیلهٔ [[آزمون تخلیه]] نیز بدست آورد.<ref name="Boon">J.Boonstra and R.A.L.Kselik, SATEM 200۲: Software for aquifer test evaluation, 200۱. Publ. 57, International Institute for Land reclamation and Improvement (ILRI), Wageningen, The Netherlands.  -70754-54-1 On line: [http://www.waterlog.info/pdf/satem.pdf] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070109222253/http://waterlog.info/pdf/satem.pdf|date=۹ ژانویه ۲۰۰۷}}</ref>

یادآوری می‌شود که، هنگامی که لایه‌ای از خاک بالای سطح آب قرار داشته باشد، آن لایه اشباع نیست و در جابجایی جریان نقشی ندارد. هرگاه ارتفاع آب در طول مسیر تغییر کند مقدار توان جابجایی نیز بسته به آن تغییر خواهد کرد.

=== مقاومت ===
''مقاومت'' {{به انگلیسی|Resistance}} در جهت عمودی، R<sub>i</sub> برای لایهٔ <math>i-th</math> خاک که ضخامت لایهٔ اشباع آن برابر با <math>d_i</math> و هدایت هیدرولیکی عمودی آن Kv<sub>i</sub> است برابر است با:
{{چپ‌چین}}
:: R<sub>i</sub>  = <math>d_i</math> / Kv<sub>i</sub>
{{پایان چپ‌چین}}
یکای Kv<sub>i</sub> روز/متر، <math>d_i</math> متر و R<sub>i</sub> روز است.{{سخ}}
مقاومت کل سفرهٔ آب زیرزمینی (Rt) عبارت است از:<ref name="Oost"/>
{{چپ‌چین}}
::Rt = <span style="font-size: large;">Σ</span> R<sub>i</sub> = <span style="font-size: large;">Σ</span> <math>d_i</math> / Kv<sub>i</sub>
{{پایان چپ‌چین}}
که در آن <span style="font-size: large;">Σ</span> نشانهٔ مجموع روی کل لایه‌ها است.

هدایت هیدرولیک عمودی ''ظاهری'' (Kv<sub>A</sub>) برابر است با:
{{چپ‌چین}}
::Kv<sub>A</sub> = Dt / Rt
{{پایان چپ‌چین}}
که Dt = <span style="font-size: large;">Σ</span> <math>d_i</math> همان ضخامت کل سفرهٔ آب زیرزمینی است.

== یادداشت و منبع ==

{{پانویس|۲|چپ‌چین=بله}}
{{مهندسی فنون زمین}}
{{ویژگی‌های آبخوان}}

[[رده:آب‌شناسی]]
[[رده:فیزیک خاک]]
[[رده:مکانیک خاک]]
[[رده:مهندسی هیدرولیک]]