نمایش مبدأ برای نقطه سه‌گانه

'''نقطه سه‌گانه''' {{انگلیسی|Triple point}}، [[دما]] و [[فشار]]ی است که در آن‌ها، سه [[فاز (ماده)|فاز]] ماده، در [[تعادل ترمودینامیکی]] هستند. به‌طور کلی، یک ماده با ''p'' فاز، <math>{p\choose 3} = \frac{p(p-1)(p-2)}{6}</math> نقطه سه‌گانه دارد.

افزون‌بر نقطه سه‌گانه برای فازهای جامد، مایع و گاز، یک نقطه سه‌گانه ممکن است بیش از یک فاز جامد را شامل شود؛ در مواد با چندریخت چندگانه. برای نمونه، [[هلیوم-۴]]، یک نقطه سه‌گانه دارد که شامل دو فاز سیال است ([[نقطه لاندا]]).<ref name=gold>{{GoldBookRef | title=Triple point |file=T06502 |year=1994}}.</ref>

از نقطه سه‌گانه آب برای تعریف کلوین، واحد پایه [[دمای ترمودینامیکی]] در سیستم بین‌المللی واحدها (SI) استفاده شده‌است.<ref>[http://www1.bipm.org/en/si/base_units/ Definition of the kelvin] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120716202131/http://www.bipm.org/en/si/base_units/ |date=16 ژوئیه 2012}} at BIPM.</ref> نقطه سه‌گانه آب، به‌جای اندازه‌گرفتن، تعریف شد، اما، ۲۰۱۹، با بازتعریف واحدهای پایه SI، تغییر یافت. از نقاط سه‌گانه چندین ماده برای تعریف نقاط در مقیاس بین‌المللی دمای ITS-90 استفاده می‌شود، مانند نقطه سه‌گانه هیدروژن (۱۳٫۸۰۳۳K)، یا نقطه سه‌گانه آب (۲۷۳٫۱۶ K یا ۰٫۰۱ درجه سانتیگراد یا ۳۲٫۰۱۸ درجه فارنهایت).

اصطلاح «نقطه سه‌گانه» را، ۱۸۷۳، [[جیمز تامسون]]، برادر [[ویلیام تامسون|لرد کلوین]] پیش نهاد.<ref>James Thomson (1873) [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.32044106377062;view=1up;seq=47 "A quantitative investigation of certain relations between the gaseous, the liquid, and the solid states of water-substance"], ''Proceedings of the Royal Society'', '''22''': 27–36. From a footnote on page 28: " … the three curves would meet or cross each other in one point, which I have called the ''triple point''".</ref>

== نقطه سه‌گانه آب ==
=== نقطه سه‌گانه مایع - گاز - جامد ===
[[Image:Phase-diag2.svg|thumb|upright=1.6|یک [[نمودار فازی]] نمونه. خط سبز جامد در بیشتر مواد اعمال می‌شود. خط چین سبز رفتار ناهنجار آب را نشان می‌دهد.]]
تنها ترکیب واحدی از فشار و دما هست که در آن، آبِ مایع، یخِ جامد و بخار آب می‌توانند در یک [[تعادل پایدار]] در دمای تقریباً ۲۷۳٫۱۵۷۵ [[کلوین]] (معادل ۰٫۰۱ [[درجه سانتی گراد]] یا ۳۲٫۰۱۳۵ [[درجه فارنهایت]]) و [[فشار بخار]] جزئی ۶۱۱٫۶۵۷ [[پاسکال (یکا)|پاسکال]] (۶٫۱۱۶۵۷ [[میلی بار]] یا ۰٫۰۰۶۰۳۶۵۹ [[اتمسفر]]) باشند.<ref name=Wagner>[https://www.nist.gov/srd/upload/jpcrd477.pdf International Equations for the Pressure along the Melting and along the Sublimation Curve of Ordinary Water Substance]. W. Wagner, A. Saul and A. Pruss (1994), J. Phys. Chem. Ref. Data, '''23''', 515.</ref><ref name=Murphy>{{cite journal |doi=10.1256/qj.04.94 | volume=131 | issue=608 | title=Review of the vapour pressures of ice and supercooled water for atmospheric applications | year=2005 | journal=Quarterly Journal of the Royal Meteorological Society | pages=1539–1565 | last1 = Murphy | first1 = D. M.| bibcode=2005QJRMS.131.1539M| url=https://zenodo.org/record/1236243}}</ref> در آن مرحله، می‌توان با تغییرات دلخواه کوچک در فشار و دما، همه مواد را به یخ، آب یا بخار تبدیل کرد. حتی اگر فشار کل یک سیستم کاملاً بالاتر از نقطه سه‌گانه آب باشد، به‌شرطی‌که فشار جزئی بخار آب ۶۱۱٫۶۵۷ پاسکال باشد، باز هم می‌توان سیستم را به نقطه سه‌گانه آب رساند. به‌طور دقیق، سطوح جداکننده مراحل مختلف نیز باید کاملاً صاف باشند تا [[کشش سطحی]] را بی‌اثر کنند.

نقطه سه‌گانه گاز - مایع - جامد، با حداقل فشاری که آب (مایع) می‌تواند در آن باشد، مطابق است. در فشارهای پایین‌تر نقطه سه‌گانه (مانند [[فضای بیرونی]])، یخِ جامد هنگامی که در فشار ثابت گرم می‌شود، مستقیم به بخار آب تبدیل می‌شود؛ فرآیندی که به عنوان [[تصعید]] شناخته می‌شود. بالاتر از نقطه سه‌گانه، یخِ جامد با گرم شدن در فشار ثابت، ابتدا ذوب می‌شود و آب مایع تشکیل می‌شود، و سپس بخار می‌شود یا می‌جوشد و در دمای بالاتر، بخار تشکیل می‌شود.

برای بیشتر مواد، نقطه سه‌گانه گاز-مایع-جامد نیز کم‌ترین دمایی است که در آن، مایع می‌تواند باشد. برای آب اما این درست نیست، زیرا [[نقطه ذوب]] یخ‌های معمولی به‌عنوان تابعی از فشار کاهش می‌یابد، همان‌طور که توسط خط سبز تیره در نمودار فاز نشان داده شده‌است. در دماهای دقیقاً زیر نقطه سه برابر، فشرده‌سازی در دمای ثابت، بخار آب را ابتدا به جامد و سپس به مایع تبدیل می‌کند (یخ‌آب دارای تراکم کمتری از آب مایع است، بنابراین افزایش فشار، به مایع شدن می‌انجامد).

فشار نقطه سه‌گانه آب، هنگام مأموریت [[مارینر ۹]] به [[مریخ]]، به عنوان نقطه مرجع برای تعریف [[سطح دریا]] استفاده شد. در مأموریت‌های جدیدتر، به جای فشار، از ارتفاع‌سنجی و اندازه‌گیری گرانش لیزر برای تعریف ارتفاع در مریخ استفاده می‌شود.<ref>{{cite book |first=Michael H. |last=Carr |title=The Surface of Mars |url=https://archive.org/details/surfacemars00carr |url-access=limited |location= |publisher=Cambridge University Press |year=2007 |page=[https://archive.org/details/surfacemars00carr/page/n19 5] |isbn=978-0-521-87201-0}}</ref>

=== فازهای فشار بالا ===
در فشارهای بالا، آب دارای یک [[نمودار فازی]] پیچیده با ۱۵ مرحله شناخته‌شده یخ و چندین نقطه سه‌گانه است، از جمله ۱۰ تایی که مختصات آن در نمودار نشان داده شده‌است. برای نمونه، نقطه سه‌گانه در ۲۵۱ [[کلوین]] (معادل -۲۲ [[درجه سانتی گراد]]) مطابق با شرایط همزیستی [[یخ|یخ معمولی]]، یخ III و آب مایع، همه در تعادل است. همچنین برای همزیستی سه مرحله جامد، نقاط سه‌گانه وجود دارد، به عنوان مثال یخ II، یخ V و یخ VI در ۲۱۸ [[کلوین]] (یا −۵۵ [[درجه سانتی گراد]])) و ۶۲۰ مگاپاسکال (معادل ۶۱۲۰ [[اتمسفر]]).

[[File:Phase_diagram_of_water.svg|thumb|upright=3.3|center|[[نمودار فازی]] آب با فشار زیاد، یخ II، یخ III و غیره را تشکیل می‌دهد. محور فشار [[لگاریتم|لگاریتمی]] است. برای توضیحات دقیق این مراحل، به [[یخ]] مراجعه کنید.]]

== نقطه سه‌گانه چند ماده ==
{{چپ‌چین}}
{| class="wikitable sortable" style="text-align:center"
!width="150"|ماده !!width="125"| T &#91;[[کلوین]]&#93; ([[سلسیوس]]) !!width="200"| p &#91;[[پاسکال (یکا)|پاسکال]]&#93;*
|-
|align="left"| [[استیلن]]
| {{Sort|0192.4|{{Convert|192.4|K|C}}}} || {{Ntsh|120}} {{Convert|120|kPa|atm|abbr=on}}
|-
|align="left"| [[آمونیاک]]
| {{Sort|0195.40|{{Convert|195.40|K|C}}}} || {{Ntsh|6.076}} {{Convert|6.076|kPa|atm|abbr=on}}
|-
|align="left"| [[آرگون]]
| {{Sort|0083.81|{{Convert|83.81|K|C}}}} || {{Ntsh|68.9}} {{Convert|68.9|kPa|atm|abbr=on}}
|-
|align="left"| [[آرسنیک]]
| {{Sort|1090|{{Convert|1090|K|C}}}} || {{Ntsh|3628}} {{Convert|3628|kPa|atm|abbr=on}}
|-
|align="left"| [[بوتان (هیدروکربن)]]<ref>See [[Butane (data page)]]</ref>
| {{Sort|0134.6|{{Convert|134.6|K|C}}}} || {{Ntsh|7e-4}} ۷× 10<sup>−4</sup> kPa
|-
|align="left"| Carbon ([[گرافیت]])
| {{Sort|4765|{{Convert|4765|K|C}}}} || {{Ntsh|10132}} {{Convert|10132|kPa|atm|abbr=on}}
|-
|align="left"| [[کربن دی‌اکسید]]
| {{Sort|0216.55|{{Convert|216.55|K|C}}}} || {{Ntsh|517}} {{Convert|517|kPa|atm|abbr=on}}
|-
|align="left"| [[کربن مونوکسید]]
| {{Sort|0068.10|{{Convert|68.10|K|C}}}} || {{Ntsh|15.37}} {{Convert|15.37|kPa|atm|abbr=on}}
|-
|align="left"| [[کلروفرم]]<ref>See [[Chloroform (data page)]]</ref>
| {{Sort|0175.43|{{Convert|175.43|K|C}}}} || {{Ntsh|0.870}} {{Convert|0.870|kPa|atm|abbr=on}}
|-
|align="left"| [[دوتریوم]]
| {{Sort|0018.63|{{Convert|18.63|K|C}}}} || {{Ntsh|17.1}} {{Convert|17.1|kPa|atm|abbr=on}}
|-
|align="left"| [[اتان]]
| {{Sort|0089.89|{{Convert|89.89|K|C}}}} || {{Ntsh|8e-4}} ۸ × 10<sup>−4</sup> kPa
|-
|align="left"| [[اتانول]]<ref>See [[Ethanol (data page)]]</ref>
| {{Sort|0150|{{Convert|150|K|C}}}} || {{Ntsh|4.3e-7}} ۴٫۳ × 10<sup>−7</sup> kPa
|-
|align="left"| [[اتیلن]]
| {{Sort|0104.0|{{Convert|104.0|K|C}}}} || {{Ntsh|0.12}} {{Convert|0.12|kPa|atm|abbr=on}}
|-
|align="left"| [[فرومیک اسید]]<ref>See [[Formic acid (data page)]]</ref>
| {{Sort|0281.40|{{Convert|281.40|K|C}}}} || {{Ntsh|2.2}} {{Convert|2.2|kPa|atm|abbr=on}}
|-
|align="left"| [[هلیم-۴]] ([[نقطه لاندا]])
| {{Sort|0002.19|{{Convert|2.19|K|C}}}} || {{Ntsh|5.1}} {{Convert|5.1|kPa|atm|abbr=on}}
|-
|align="left"| [[هگزاافلوئورواتان]]<ref>See [[Hexafluoroethane (data page)]]</ref>
| {{Sort|0173.08|{{Convert|173.08|K|C}}}} || {{Ntsh|26.60}} {{Convert|26.60|kPa|atm|abbr=on}}
|-
|align="left"| [[هیدروژن]]
| {{Sort|0013.84|{{Convert|13.84|K|C}}}} || {{Ntsh|7.04}} {{Convert|7.04|kPa|atm|abbr=on}}
|-
|align="left"| [[هیدروژن کلرید]]
| {{Sort|0158.96|{{Convert|158.96|K|C}}}} || {{Ntsh|13.9}} {{Convert|13.9|kPa|atm|abbr=on}}
|-
|align="left"| [[ید]]<ref>{{cite book |last=Walas |first=S. M. |title=Chemical Process Equipment – Selection and Design |location=Amsterdam |publisher=Elsevier |year=1990 |page=639 |isbn=0-7506-7510-1}}</ref>
| {{Sort|0386.65|{{Convert|386.65|K|C}}}} || {{Ntsh|12.07}} {{Convert|12.07|kPa|atm|abbr=on}}
|-
|align="left"| [[Isobutane]]<ref>See [[Isobutane (data page)]]</ref>
| {{Sort|0113.55|{{Convert|113.55|K|C}}}} || {{Ntsh|1.9481e-5}} ۱٫۹۴۸۱ × 10<sup>−5</sup> kPa
|-
|align="left"| [[جیوه]]
| {{Sort|0234.2|{{Convert|234.2|K|C}}}} || {{Ntsh|1.65e-7}} ۱٫۶۵ × 10<sup>−7</sup> kPa
|-
|align="left"| [[متان]]
| {{Sort|0090.68|{{Convert|90.68|K|C}}}} || {{Ntsh|11.7}} {{Convert|11.7|kPa|atm|abbr=on}}
|-
|align="left"| [[نئون]]
| {{Sort|0024.57|{{Convert|24.57|K|C}}}} || {{Ntsh|43.2}} {{Convert|43.2|kPa|atm|abbr=on}}
|-
|align="left"| [[نیتریک اکسید]]
| {{Sort|0109.50|{{Convert|109.50|K|C}}}} || {{Ntsh|21.92}} {{Convert|21.92|kPa|atm|abbr=on}}
|-
|align="left"| [[نیتروژن]]
|{{Sort|0063.18|{{Convert|63.18|K|C}}}} || {{Ntsh|12.6}} {{Convert|12.6|kPa|atm|abbr=on}}
|-
|align="left"| [[دی نیتروژن مونوکسید]]
| {{Sort|0182.34|{{Convert|182.34|K|C}}}} || {{Ntsh|87.85}} {{Convert|87.85|kPa|atm|abbr=on}}
|-
|align="left"| [[اکسیژن]]
| {{Sort|0054.36|{{Convert|54.36|K|C}}}} || {{Ntsh|0.152}} {{Convert|0.152|kPa|atm|abbr=on}}
|-
|align="left"| [[پالادیم]]
| {{Sort|1825|{{Convert|1825|K|C}}}} || {{Ntsh|3.5e-3}} ۳٫۵ × 10<sup>−3</sup> kPa
|-
|align="left"| [[پلاتین]]
| {{Sort|2045|{{Convert|2045|K|C}}}} || {{Ntsh|2e-4}} ۲٫۰ × 10<sup>−4</sup> kPa
|-
|align="left"| [[گوگرد دی‌اکسید]]
| {{Sort|0197.69|{{Convert|197.69|K|C}}}} || {{Ntsh|1.67}} {{Convert|1.67|kPa|atm|abbr=on}}
|-
|align="left"| [[تیتانیم]]
| {{Sort|1941|{{Convert|1941|K|C}}}} || {{Ntsh|5.3e-3}} ۵٫۳ × 10<sup>−3</sup> kPa
|-
|align="left"| [[هگزافلوراید اورانیوم]]
| {{Sort|0337.17|{{Convert|337.17|K|C}}}} || {{Ntsh|151.7}} {{Convert|151.7|kPa|atm|abbr=on}}
|-
|align="left"| [[آب]]
| {{Sort|0273.16|{{Convert|273.16|K|C}}}} || {{Ntsh|0.6117}} {{Convert|0.6117|kPa|atm|abbr=on}}
|-
|align="left"| [[زنون (عنصر)]]
| {{Sort|0161.3|{{Convert|161.3|K|C}}}} || {{Ntsh|81.5}} {{Convert|81.5|kPa|atm|abbr=on}}
|-
|align="left"| [[روی]]
| {{Sort|0692.65|{{Convert|692.65|K|C}}}} || {{Ntsh|0.065}} {{Convert|0.065|kPa|atm|abbr=on}}
|}
{{پایان}}

== منابع ==
{{پانویس|۲}}
{{چپ‌چین}}
* [[اتحادیه بین‌المللی شیمی محض و کاربردی|IUPAC]]. Compendium of Chemical Terminology, 2nd ed. (the "Gold Book"). Compiled by A. D. McNaught and A. Wilkinson. Blackwell Scientific Publications, Oxford (1997). XML on-line corrected version: http://goldbook.iupac.org (2006-) created by M. Nic, J. Jirat, B. Kosata; updates compiled by A. Jenkins. {{ISBN|0-9678550-9-8|en}}.
{{پایان چپ‌چین}}
{{حالت‌های ماده}}

[[رده:ترمودینامیک]]
[[رده:گذارهای فاز]]
[[رده:خواص شیمیایی]]
[[رده:دماهای آستانه]]
[[رده:گازها]]
[[رده:معرفی‌شده‌های ۱۸۷۳ (میلادی)]]