نمایش مبدأ برای مشتق

{{حسابان|دیفرانسیل}}
[[پرونده:Graph of sliding derivative line.gif|انگشتی|در هر نقطه، مشتق [[شیب (ریاضی)|شیب]] [[خط (هندسه)|خط]] [[مماس]] است. در نقاطی که خط سبز است؛ مشتق مثبت، در نقاطی که خط سیاه است؛ مشتق صفر و در نقاطی که خط قرمز است؛ مشتق منفی است.]]
{{حساب دیفرانسیل و انتگرال|موضوع=دیفرانسیل}}
'''مشتق''' {{به انگلیسی|Derivative}} ایدهٔ اصلی [[حساب دیفرانسیل]]، بخش اول [[آنالیز ریاضی]] است که نرخ تغییرات [[تابع]] را نشان می‌دهد. مشتق نیز، نظیر [[انتگرال]]، از مسئله‌ای در [[هندسه]]، یعنی یافتن [[مماس|خط مماس]] در یک نقطه از منحنی ناشی شده‌است.

عملیات مشتق گیری همانند یا شبیه دیفرانسیل گیری و برعکس عملیات انتگرال گیری است.

در نگاه نخست اینطور به نظر می‌رسید که بین مسئلهٔ یافتن [[مساحت]] سطح زیر یک [[نمودار]] و موضوع تعیین خط مماس بر منحنی در یک نقطه رابطه‌ای وجود ندارد، اما اولین کسی که دریافت این دو مفهومِ به ظاهر دور از هم، در واقع ارتباط نسبتاً نزدیکی با هم دارند [[آیزاک بارو]] معلم [[آیزاک نیوتون]] بوده‌است.

اما مفهوم مشتق به شکل امروزی آن، نخستین بار در سال ۱۶۶۶ میلادی توسط نیوتون و به فاصلهٔ چند سال بعد از او، توسط [[گوتفرید لایب نیتس|گوتفرید لایب‌نیتس]]، مستقل از یکدیگر پدید آمد. این دو [[دانشمند]] در ادامهٔ کار خود، باز هم به‌طور مستقل، بخش دوم آنالیز ریاضی یعنی [[حساب انتگرال]] را عرضه کردند که اساس آن بر عمل انتگرال‌گیری قرار دارد.

نیوتون از شیوهٔ استدلال [[سینماتیک]] و با دیدگاه فیزیکی به بررسی مشتق پرداخته و از آن برای به‌دست آوردن سرعت لحظه‌ای استفاده می‌کرد. اما لایب‌نیتس با دیدگاهی هندسی، از مشتق برای به‌دست آوردن ضریب زاویهٔ مماس در [[خم|منحنی‌ها]] استفاده می‌کرد. هر یک از این دو دانشمند نمادهای جداگانه‌ای را برای نشان دادن مشتق به کار می‌بردند.<ref>{{یادکرد کتاب | عنوان=حساب دیفرانسیل و انتگرال| نویسنده=آدامز، کریستوفر اسکس | سال=۲۰۰۹ | ترجمه=| ناشر=Pearson Education Canada |شابک= 9780321549280}}</ref><ref name="ReferenceA">{{یادکرد کتاب | عنوان=A History of Mathematics| نویسنده=[[کارل بویر]] | سال=۱۹۶۸ | ترجمه= | ناشر= |شابک=}}</ref>

پیشرفت [[حساب دیفرانسیل و انتگرال]] در دوران بعد به [[آگوستین لویی کوشی|آگوستَن لویی کوشی]]، [[برنارد ریمان|برنهارد ریمان]] و برادران برنولی، یعنی [[ژاکوب برنولی|یاکوب]] و [[یوهان برنولی|یوهان]]، مربوط می‌شود. [[گیوم لوپیتال]] {{به فرانسوی|Guillaume de l'Hôpital}}، دانشمند فرانسوی، در سال ۱۶۹۶ نخستین [[کتاب درسی]] مربوط به [[آنالیز ریاضی]] را با نام «آنالیز بی‌نهایت کوچک‌ها برای بررسی منحنی‌ها» منتشر کرد که در واقع خلاصه‌ای از درس‌هایی بود که [[یوهان برنولی]] به عنوان معلم برای او نوشته بود. در این کتاب، قاعدهٔ رفع ابهام در حد، با استفاده از مشتق نیز آمده که به [[قاعده هوپیتال|قاعدهٔ هوپیتال]] مشهور است ولی در واقع متعلق به یوهان برنولی بوده‌است.

== مشتق تابع ==
{{تصویر چندگانه
 | align     = left
 | direction = vertical
 | header    = میزان تغییرات تابع
 | width     = 250
 | image1    = Secant-calculus_fa.svg
 | caption1  = خط قاطع نمودار تابع <math>f \!</math> که شیب آن برابر مقدار خارج قسمت تفاضلی <math>f \!</math> در <math>x \!</math> است.

 | image2    = Lim-secant.svg
 | caption2  = با میل کردن <math>h \!</math> به سمت صفر، شیب خط قاطع به مقدار شیب خط مماس در نقطهٔ <math>x \!</math> میل می‌کند.

 | image3  = tangent-calculus_fa.svg
 | caption3  = خط مماس نمودار تابع <math>f \!</math> در <math>x \!</math> که شیب آن برابر مقدار مشتق تابع در <math>x \!</math> است.
}}

اگر <math>(x , f(x)) \!</math> نقطه‌ای از نمودار تابع <math>y = f (x) \!</math> و <math>(x + h , f (x + h)) \!</math> نقطهٔ دیگری از این نمودار باشد، آنگاه <math>\Delta f (x) = f (x + h) - f (x) \!</math> و شیب خط قاطع عبارت است از:
{{وسط‌چین}}
:<math>m = \frac {\Delta f (x)}{\Delta x} = \frac {f (x + h) - f (x)} {h} \!</math>
{{پایان وسط‌چین}}
کسر فوق، [[خارج قسمت]] تفاضلی <math>f \!</math> در <math>x \!</math> نامیده می‌شود. اگر <math>x \!</math> ثابت نگه داشته شود و <math>h \!</math> به سمت صفر میل کند، آنگاه خارج قسمت تفاضلی <math>f \!</math> در <math>x \!</math> اگر فقط به <math>x \!</math> بستگی داشته باشد به مقداری میل می‌کند که به آن شیب خط مماس گفته می‌شود. به عبارت دیگر، حاصل حد زیر در صورت وجود ضریب زاویهٔ خط مماس نمودار تابع <math>f \!</math> در <math>x \!</math> را به‌دست می‌دهد:
{{وسط‌چین}}
:<math>f'(x) = \lim_{h \to 0}\frac{f (x + h) - f (x)}{h}</math>
{{پایان وسط‌چین}}

=== تعریف مشتق تابع ===
برای تابع <math>f \!</math> که در همسایگی نقطهٔ <math>a \!</math> تعریف شده‌است، اگر <math>f'(a) = \lim_{h \to 0}\frac{f(a+h) - f(a)}{h}</math> وجود داشته باشد، <math>f \!</math> در <math>a \!</math> مشتق‌پذیر است. این [[حد (ریاضی)]] یکتا را با <math>f'(a) \!</math> نمایش داده و آن را مشتق تابع <math>f \!</math> در نقطهٔ <math>a \!</math> می‌نامند.

بر طبق این تعریف، مقدار مشتق برابر نرخ تغییرات مقدار تابع است زمانی که تغییرات مربوط به متغیر مستقل به سمت صفر میل می‌کند.<ref>{{یادکرد کتاب | عنوان=حساب دیفرانسیل و انتگرال- رئوس مطالب| نویسنده=فرانک آیرز، الیوت مندلسون | سال=۱۳۸۹ | ترجمه=لیلا فرخی | ناشر=سناباد |چاپ |شابک= 978-964-6686-66-3}}</ref>

با تبدیل <math>h \!</math> به <math>x - a \!</math> تعریف دوم مشتق به صورت زیر حاصل می‌شود:
{{وسط‌چین}}
:<math>f'(a) = \lim_{x \to a}\frac{f(x) - f(a)}{x - a}</math>
{{پایان وسط‌چین}}
<!--== پیشینه ==
[[پرونده:Gottfried Wilhelm von Leibniz.jpg|بندانگشتی|180px|[[گوتفرید لایبنیتس|گوتفرید ویلهلم فون لایبنیتس]]]]
در نیمهٔ دوم سدهٔ هفدهم میلادی، پیشرفت چشمگیری در ریاضیات و تحلیل‌های عددی صورت گرفت و این به دلیل تلاش‌های [[نیوتن]] و [[لایبنیتز]] در زمینهٔ حساب دیفرانسیل و انتگرال و به ویژه مفهوم ''عددهای بسیار کوچک'' و کاربرد مجموع این عددها در عملگری مانند ''انتگرال'' بود.

پیش از آن نیز، در نیمهٔ نخست سدهٔ هفدهم میلادی، برای نخستین بار [[بلز پاسکال]] بر روی مفهوم خط مماس بر روی یک خم کار کرده بود. در پایان همین قرن بود که [[گیوم هوپیتال]] بر آن شد تا کتابی در زمینهٔ تحلیل اعداد بی‌نهایت کوچک (عنوان کتاب: ''Analyse des Infiniment Petits pour l'Intelligence des Lignes Courbes'') منتشر کند، وی در این کتاب از محاسبات دیفرانسیلی لایبنیتز نیز استفاده کرد. هم‌زمان با او، [[والیس]]، ریاضی‌دان انگلیسی که به دلیل بیان [[انتگرال والیس|انتگرالی]] با همین نام مشهور است مانند پاسکال در زمینهٔ تحلیل دیفرانسیلی مطالعه می‌کرد.
[[پرونده:Alembert.jpg|بندانگشتی|راست|180px|[[ژان دالامبر|ژان لو روند دالامبر]].]]
آنچه گفته شد تنها پیشگفتاری بر مفهوم مشتق بود و ریاضی‌دانان تا آن دوران هنوز به تمامی ابعاد این مفهوم دست نیافته بودند تا آنکه نیوتن توانست یک روش شکلی را ابداع کند که در آن با استفاده از مفهوم مشتق و اعداد بی‌نهایت کوچک می‌شد میزان خطا را به‌دست آورد. در سدهٔ هجدهم میلادی [[دالامبر]] مفهوم دقیق‌تری از مشتق و توان‌های بالاتر آن ارائه کرد. بیانی که او ارائه داد یکپارچه‌تر بود. امروزه برای آموزش مشتق از بیان دالامبر استفاده می‌شود. تنها مشکل بیان دالامبر این بود که در آن دوران مفهوم اعداد حقیقی <math>\R</math> هنوز به‌طور رسمی شکل نگرفته بود. به کمک تلاش‌های [[کارل ویستراس]] در قرن نوزدهم بود که بیان مشتق به‌طور کامل فرمول بندی شد.

به دلیل تمام تلاش‌هایی که [[لاگرانژ]] در پایان سدهٔ ۱۸ میلادی داشت، امروزه مفهوم <math>f'(x)</math> برای ما بسیار عادی و پرکاربرد به نظر می‌آید. همچنین عنوان فرانسهٔ مشتق (''dérivée'') را نیز لاگرانژ انتخاب کرد.<ref>{{یادکرد-ویکی
|پیوند = http://fr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dérivée&oldid=70318061
|عنوان = Dérivée
|زبان = فرانسه
|بازیابی = ۲۷ سپتامبر ۲۰۱۱
}}</ref>
{{-}}-->

== نمادهای مشتق ==
{{اصلی|نمادگذاری‌های مشتق}}
لایبنیتس، نیوتون، لاگرانژ، آربوگاست و اویلر هر یک نماد جداگانه‌ای را برای نمایش مشتق بکار می‌بردند؛ اما در میان پیشگامان اولیهٔ آنالیز ریاضی، لایبنیتس بیش از هر کس دیگری به اهمیت علامات مناسب پی برده بود. او علامات را با حوصلهٔ زیادی آزمایش می‌کرد و با سایر ریاضی‌دانان مکاتبات بسیاری داشت و از این طریق معایب و محاسن نمادهای مختلف را برای آن‌ها مطرح می‌ساخت. پیشرفت حساب دیفرانسیل و انتگرال و گسترش ریاضیات نوین تا حدود زیادی به‌واسطهٔ علامت‌های پیشرفته‌ای است که بسیاری از آن‌ها توسط لایبنیتس ابداع شده‌اند.

[[گوتفرید لایبنیتس|لایبنیتس]] در سال ۱۶۷۵ میلادی با استفاده از [[عملگر تفاضلی]] <math>\Delta \!</math> خارج قسمت تفاضلی <math>\frac{f(x) - f(x_0)}{x - x_0}</math> را به شکل <math>\frac{\Delta y}{\Delta x}</math> نوشت و برای مشتق تابع <math>f \!</math> در <math>x \!</math> نماد <math>\frac{\operatorname dy}{\operatorname dx} \!</math> را معرفی کرد که به صورت <math>\frac{\operatorname d}{\operatorname dx} f (x)</math> نیز نوشته می‌شود. این نماد که نمایش دیفرانسیلی مشتق نامیده می‌شود، برای نمایش مشتق مراتب بالاتر به شکل <math>\frac{\operatorname d^n}{\operatorname dx^n}f(x)</math> نوشته می‌شود. با استفاده از این نماد تعریف مشتق به صورت <math>\frac{\operatorname dy}{\operatorname dx} = \lim_{\Delta x \to 0} \frac{\Delta y}{\Delta x} \!</math> در می‌آید.

نیوتون برای نشان دادن مشتق اول از <math>\dot{y} \!</math> و برای [[مشتق دوم]] از <math>\ddot{y} \!</math> استفاده می‌کرد. نمادهای نقطه‌دار نیوتون در برخی مسائل فیزیکی مانند [[سرعت]] و [[شتاب]] بکار می‌روند.

مشتق تابع <math>f \!</math> را با <math>f' \!</math> نیز می‌توان نشان داد. این نماد بر آن تأکید دارد که <math>f' \!</math> تابع جدیدی است که با مشتق‌گیری از تابع <math>f \!</math> به‌دست آمده‌است و مقدارش در <math>x \!</math> با <math>f'(x) \!</math> نموده می‌شود. مختصات <math>x \!</math> و <math>y \!</math> واقع بر نمودار <math>f \!</math> با معادلهٔ <math>y = f (x) \!</math> به هم مربوط می‌شوند، و علامت <math>y' \!</math> نیز برای نمایش <math>f'(x) \!</math> بکار می‌رود که مقدارش در <math>x \!</math> به صورت <math>y'_x \!</math> نوشته می‌شود. این نماد در سال ۱۷۷۰ میلادی توسط [[ژوزف لویی لاگرانژ]] مورد استفاده قرار گرفت و مشتق مراتب بالاتر را به صورت <math>f' \!</math> (مشتق اول)، <math>f'' \!</math> (مشتق دوم)، <math>f''' \!</math> (مشتق سوم)، <math>f^{(4)} \!</math> (مشتق چهارم) … <math>f^{(n)} \!</math> (مشتق <math>n \!</math>ام) نشان می‌دهد.

در سال ۱۸۰۰ میلادی نماد دیگری توسط [[لوییس آربوگاست]] معرفی شد و توسط [[لئونارد اویلر]] مورد استفاده قرار گرفت. این نماد مشتق <math>f \!</math> را به شکل <math>\operatorname Df \!</math> نشان می‌دهد. علامت <math>\operatorname D \!</math> یک [[عملگر دیفرانسیلی]] است و این فکر را القا می‌کند که <math>\operatorname Df \!</math> تابع جدیدی است که با مشتق‌گیری از <math>f \!</math> به‌دست آمده‌است. مشتق مراتب بالاتر به صورت <math>\operatorname D^n f \!</math> و مقدار آن در <math>x \!</math> به صورت <math>\operatorname D^n f (x) \!</math> نوشته می‌شود.<ref>{{یادکرد کتاب | عنوان=حساب دیفرانسیل و انتگرال- دوره پیش دانشگاهی-رشته علوم ریاضی| نویسنده=محمد حسن بیژن زاده، وحید عالمیان، غلامعلی فرشادی | سال=۱۳۹۳ | ترجمه= | ناشر=شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران |شابک= 978-964-05-2009-3}}</ref>

== مشتق‌های یک طرفه ==
'''مشتق راست:''' اگر تابع <math>f \!</math> در فاصلهٔ <math>[a , b) \!</math> تعریف شده باشد آنگاه حاصل حد زیر، در صورت وجود، مشتق راست تابع در <math>x = a \!</math> می‌باشد:
{{آغاز ستون}}{{شکست ستون}}
:<math>f'_{+}(a) = \lim_{x \to a^{+}}\frac{f(x) - f(a)}{x - a} = \lim_{h \to 0^{+}}\frac{f(a+h) - f(a)}{h}</math>
{{پایان ستون}}

'''مشتق چپ:''' اگر تابع <math>f \!</math> در فاصلهٔ <math>(c , a] \!</math> تعریف شده باشد آنگاه حاصل حد، زیر در صورت وجود، مشتق چپ تابع در <math>x = a \!</math> می‌باشد:
{{آغاز ستون}}{{شکست ستون}}
:<math>f'_{-}(a) = \lim_{x \to a^{-}}\frac{f(x) - f(a)}{x - a} = \lim_{h \to 0^{-}}\frac{f(a+h) - f(a)}{h}</math>
{{پایان ستون}}<ref>{{یادکرد کتاب | عنوان=حساب دیفرانسیل و انتگرال توماس| نویسنده=جورج توماس | سال=۲۰۱۴ | ترجمه=| ناشر= |ویرایش=دوازدهم |شابک=978-964-208-069-4}}</ref>

== مشتق‌پذیری ==
[[پرونده:Right-continuous.svg|انگشتی|چپ|این تابع در نقطه مشخص شده مشتق‌پذیر نیست؛ زیرا در این نقطه ناپیوسته است.]]
تابع <math>f \!</math> در <math>x = a \!</math> مشتق‌پذیر است هرگاه در این نقطه پیوسته باشد و مشتق چپ و راست تابع با هم برابر و مساوی یک [[عدد حقیقی]] معین باشد.

'''تعبیر هندسی مشتق‌پذیری:''' تابع <math>f \!</math> در <math>x = a \!</math> مشتق‌پذیر است هرگاه بتوان در این نقطه یک خط کامل مماس و غیر موازی با محور yها بر منحنی رسم کرد.

اگر تابع <math>f \!</math> در نقطهٔ <math>a \!</math> مشتق‌پذیر باشد، آنگاه در آن نقطه پیوسته نیز هست.

ولی عکس قضیهٔ فوق صحیح نمی‌باشد یعنی ممکن است [[تابع پیوسته]] باشد اما مشتق‌پذیر نباشد؛ به عبارت دیگر، پیوستگی تابع در <math>x = a \!</math> شرط لازم برای مشتق‌پذیری تابع است، نه شرط کافی. پس اگر تابع <math>f \!</math> در <math>a \!</math> ناپیوسته باشد، آنگاه در <math>a \!</math> مشتق‌پذیر نیست.<ref>{{Citation|author=Banach, S.|title=Uber die Baire'sche Kategorie gewisser Funktionenmengen|journal=Studia. Math.|issue=3|year=1931|pages=174–179|postscript=.}}. Cited by {{Citation|author1=Hewitt, E |author2=Stromberg, K|title=Real and abstract analysis|publisher=Springer-Verlag|year=1963|pages=Theorem 17.8|no-pp=true}}</ref>

=== موارد مشتق‌ناپذیری ===
[[پرونده:Absolute value.svg|چپ|انگشتی|تابع قدر مطلق پیوسته‌است، اما در نقطه {{math|''x'' {{=}} ۰}} مشتق‌ناپذیر است؛ زیراکه در این نقطه مشتق چپ و مشتق راست با یکدیگر برابر نیستند.]]
مواردی که تابع در نقطهٔ مفروض <math>a \!</math> مشتق‌پذیر نیست:
# '''نقاط ناپیوسته:''' تابع در نقاط ناپیوسته مشتق‌ناپذیر است و از دید هندسی نمی‌توان در این نقاط مماس بر منحنی رسم کرد.
# '''نقاط زاویه‌دار:''' تابع در نقاط پیوسته‌ای که مشتق چپ و راست در آن‌ها دو عدد حقیقی نابرابر، یا یکی عدد و دیگری بی‌نهایت باشد، مشتق‌پذیر نیست. از دید هندسی، در این نقاط دو نیم‌مماس بر منحنی رسم می‌شود که با هم زاویه می‌سازند.
# '''نقاط عطف قائم:''' تابع در نقاط پیوسته‌ای که مشتق چپ و راست در آن‌ها بی‌نهایت‌های هم‌علامت باشد مشتق‌ناپذیر است. از دید هندسی، در این نقاط می‌توان یک خط کامل مماس به موازات محور yها رسم کرد. [[نقطه عطف|نقطهٔ عطف]] قائم تنها نقطه‌ای است که تابع در آن مشتق‌پذیر نیست ولی مماس کامل دارد.
# '''نقاط بازگشت:''' تابع در نقاط پیوسته‌ای که مشتق چپ و راست در آن‌ها بی‌نهایت‌های غیر هم‌علامت باشد مشتق‌ناپذیر است. از دید هندسی، در این نقاط می‌توان یک نیم‌مماس، به موازات محور yها رسم کرد.
# تابع در نقاطی که پیوسته‌اند ولی مشتق در آن‌ها به سمت عدد مشخصی میل نمی‌کند نیز مشتق‌ناپذیر است. از دید هندسی، در این نقاط نمی‌توان مماس مشخصی بر منحنی رسم کرد.

== دامنهٔ تابع مشتق ==
منظور از دامنهٔ تابع مشتق مجموعهٔ نقاطی است که تابع در آن‌ها مشتق‌پذیر است. به‌طور کلی برای تابع <math>f \!</math> داریم: 
:<math>\} \!</math> مجموعه نقاطی که <math>f' \!</math> در آن تعریف نشده‌است <math>D_{f'} = D_{f} - \{ \!</math>

== مشتق تابع نسبت به تابع ==
هرگاه بخواهیم انتگرال یک تابع مانند <math>f \!</math> را نسبت به تابع دیگری مانند <math>g \!</math> به‌دست آوریم، کافی است مشتق این توابع را نسبت به متغیرشان محاسبه نموده و سپس برهم تقسیم کنیم.
{{وسط‌چین}}
:<math>f'_g = \cfrac{\operatorname df}{\operatorname dg} = \cfrac{\cfrac{\operatorname df}{\operatorname dx}}{\cfrac{\operatorname dg}{\operatorname dx}} = \cfrac{f'_x}{g'_x}</math>
{{پایان وسط‌چین}}

=== مشتق توابع پارامتری ===
{{اصلی|مشتق پارامتری}}
توابع که به فرم <math>\begin{cases} x = f (t) \\ y = g (t) \end{cases}</math> هستند را توابع پارامتری می‌نامند. در این حالت، مشتق <math>y \!</math> نسبت به <math>x \!</math> از رابطهٔ زیر قابل محاسبه است:
{{وسط‌چین}}
:<math>y'_x = \cfrac{\operatorname dy}{\operatorname dx} = \cfrac{\cfrac{\operatorname dy}{\operatorname dt}}{\cfrac{\operatorname dx}{\operatorname dt}} = \cfrac{y'_t}{x'_t} = \cfrac{g'(t)}{f'(t)}</math>
{{پایان وسط‌چین}}

=== مشتق تابع مرکب ===
{{اصلی|قاعده زنجیری}}
اگر تابع <math>g \!</math> در نقطهٔ <math>a \!</math> و تابع <math>f \!</math> در <math>g (a) \!</math> مشتق‌پذیر باشد، آنگاه تابع <math>f \circ g \!</math> نیز در <math>a \!</math> مشتق‌پذیر است و داریم:
{{وسط‌چین}}
:<math>(f \circ g)' (a) = \left (f (g(a)) \right)'  = g'(a) f'(g (a)) \!</math>
{{پایان وسط‌چین}}
به بیان دیگر، هرگاه <math>y \!</math> تابعی از <math>u \!</math> و <math>u \!</math> تابعی از <math>x \!</math> باشد، برای به‌دست آوردن مشتق <math>y \!</math> نسبت به <math>x \!</math>، مشتق <math>y \!</math> نسبت به <math>u \!</math> را در مشتق <math>u \!</math> نسبت به <math>x \!</math> ضرب می‌کنیم.
{{وسط‌چین}}
:<math>\frac {\operatorname dy}{\operatorname dx} = \frac {\operatorname dy}{\operatorname du} \cdot\frac {\operatorname du}{\operatorname dx}</math>
{{پایان وسط‌چین}}

همچنین به شکل دیگری برای توابع <math>f \!</math>،<math>y \!</math> و <math>u \!</math> داریم:
{{وسط‌چین}}
:<math>y = f (u) \; \Rightarrow \; y' = u' \, f' (u)</math>
{{پایان وسط‌چین}}

=== مشتق توابع زوج و فرد ===
مشتق هر تابع زوج، تابعی فرد است و مشتق هر تابع فرد، تابعی زوج است.

اگر <math>f \!</math> تابعی زوج و <math>f'(a) \!</math> موجود نباشد ولی <math>f'_{+}(a) \!</math> و <math>f'_{-}(a) \!</math> موجود باشند آنگاه خواهیم داشت:
{{وسط‌چین}}
:<math>\begin{cases}
  f'_{+}(a) = - f'_{-}(-a) \\
  f'_{-}(a) = - f'_{+}(-a)
\end{cases}</math>
{{پایان وسط‌چین}}
اگر <math>f \!</math> تابعی فرد و <math>f'(a) \!</math> موجود نباشد ولی <math>f'_{+}(a) \!</math> و <math>f'_{-}(a) \!</math> موجود باشند آنگاه خواهیم داشت:
{{وسط‌چین}}
:<math>\begin{cases}
  f'_{+}(a) = f'_{-}(-a) \\
  f'_{-}(a) = f'_{+}(-a)
\end{cases}</math>
{{پایان وسط‌چین}}

=== پادمشتق ===
اگر <math>f \!</math> تابعی پیوسته در بازهٔ <math>I \!</math> شامل نقطهٔ <math>a \!</math> باشد، آنگاه تابع <math>F \!</math> با دامنهٔ <math>I \!</math> و با ضابطهٔ:
{{وسط‌چین}}
:<math>F (x) = \int_a^x f(t)\, dt</math>
{{پایان وسط‌چین}}
تابع اولیه یا پادمشتق تابع <math>f \!</math> نامیده می‌شود. تابع <math>F \!</math> روی <math>I \!</math> مشتق‌پذیر است و برای هر <math>x \in I \!</math> داریم:
{{وسط‌چین}}
:<math>F'(x) = f (x) \!</math>
{{پایان وسط‌چین}}

اگر <math>u (x) = \int_{g(x)}^{h(x)} f(t)\, dt</math> آنگاه مشتق تابع <math>u \!</math> از رابطهٔ زیر به‌دست می‌آید:
{{وسط‌چین}}
:<math>u'(x) = h'(x)f(h(x)) - g'(x) f(g(x)) \!</math>
{{پایان وسط‌چین}}

=== مشتق جزئی ===
{{اصلی|مشتق جزئی}}
مشتق جزئی، پاره‌ای یا نسبی، به مشتق تابع چند متغیرهٔ <math>f (x_1 , x_2 , \ldots , x_n) \!</math> نسبت به یکی از متغیرها با ثابت در نظر گرفتن سایر متغیرها گفته می‌شود. [[مشتق جزئی]] را به جای <math>\operatorname d \!</math> با <math>\partial \!</math> نمایش می‌دهند که «دِل»، «دِر» یا «پارشال» خوانده می‌شود. برای مثال، مشتق جزئی تابع <math>f (x , y) \!</math> نسبت به <math>x \!</math> به صورت زیر نوشته می‌شود:
{{وسط‌چین}}
:<math>z = f (x , y) \; \Rightarrow \; \dfrac {\partial z}{\partial x} = \dfrac {\partial}{\partial x} f (x , y) \!</math>
{{پایان وسط‌چین}}

به‌طور کلی، حاصل حد زیر، در صورت وجود برابر مشتق جزئی تابع چند متغیرهٔ <math>f \!</math> نسبت به <math>x_i \!</math> در <math>(x_1 , x_2 , \ldots , x_n) \!</math> است:
{{آغاز ستون}}{{شکست ستون}}
:<math>\dfrac {\partial}{\partial x_i} f (x_1, x_2 , \ldots , x_n) = \lim_{h \to 0} \dfrac {f (x_1, \ldots , x_i + h, \ldots , x_n) - f (x_1 , \ldots , x_i , \ldots , x_n)}{h}</math>
{{پایان ستون}}

=== مشتق ضمنی ===
{{اصلی|مشتق ضمنی}}
در مقابل رابطهٔ صریح تابع به شکل کلی <math>y = f (x) \!</math>، رابطهٔ ضمنی آن به صورت <math>f (x , y) = 0\!</math> قرار می‌گیرد. برای محاسبهٔ مشتق توابع ضمنی دو روش کلی وجود دارد:
* '''استفاده از قاعدهٔ زنجیری:''' در این روش، از طرفین رابطه نسبت به <math>x \!</math> مشتق می‌گیریم و با فاکتورگیری، <math>y' \!</math> را به‌دست می‌آوریم. (اگر بخواهیم مشتق را نسبت به <math>x \!</math> حساب کنیم آنگاه <math>x'_x = 1 \!</math> و <math>y'_x = y' \!</math> خواهد بود)
* '''استفاده از مشتق جزئی:''' در این روش از رابطهٔ زیر استفاده می‌شود:
{{وسط‌چین}}
:<math>f (x , y) = 0 \; \Rightarrow \; y'_x = - \cfrac{\dfrac{\partial f}{\partial x}}{\dfrac{\partial f}{\partial y}} = - \dfrac{\partial_x f (x , y)}{\partial_y f (x , y)} \!</math>
{{پایان وسط‌چین}}

=== مشتق جهت‌دار ===
{{اصلی|مشتق جهت‌دار}}
مشتق جزئی تابع <math>f (x , y , z) \!</math> میزان تغییرات <math>f \!</math> را در امتداد محورهای مختصات به دست می‌دهد درحالی‌که مشتق جهت‌دار، سویی یا جهتی، میزان تغییرات <math>f \!</math> را در امتداد یک بردار دلخواه در فضا حساب می‌کند. اگر <math>f \!</math> در همسایگی نقطهٔ <math>P_0 = (x_0 , y_0 , z_0) \!</math> تعریف شده باشد و <math>\vec{l} \!</math> برداری شامل نقطهٔ <math>P_0 \!</math> باشد، مشتق جهت‌دار <math>f \!</math> در <math>P_0\!</math> به صورت زیر محاسبه می‌شود:
{{آغاز ستون}}{{شکست ستون}}
:<math>\dfrac {\partial f (P_0)}{\partial l} = \dfrac{\partial f (x_0 , y_0 , z_0)}{\partial l} = \lim_{P \to P_0} \dfrac {f (P) - f(P_0)}{|P_0 P|_s} \!</math>
{{پایان ستون}}

که در آن نقطهٔ <math>P \!</math> باید متعلق به <math>\vec{l} \!</math> باشد و <math>|P_0 P|_s \!</math> فاصلهٔ علامت‌دار <math>P_0 \!</math> تا <math>P \!</math> است یعنی اگر <math>\vec{P_0P} \!</math> و <math>\vec {l} \!</math> هم‌جهت باشند <math>|P_0 P| \!</math> و در غیر این صورت <math>- |P_0 P| \!</math> در نظر گرفته می‌شود.

=== مشتق تابع برداری ===
{{اصلی|مشتق تابع برداری}}
مشتق تابع برداری <math>f = \left (f_1 , f_2 , \ldots , f_n \right) \!</math> با فرض اینکه مؤلفه‌های سمت راست بامعنی باشند، به صورت زیر تعریف می‌شود:
{{آغاز ستون}}{{شکست ستون}}
:<math>f'(t) = \left (f'_1 (t) , f'_2 (t) , \ldots , f'_n (t) \right) = \lim_{h \to 0} \frac {f (t + h) - f (t))}{h} \!</math>
{{پایان ستون}}

تابع <math>f \!</math> بر بازهٔ <math>(a , b) \!</math> پیوسته و مشتق‌پذیر است، هرگاه تک تک مؤلفه‌های <math>f \!</math> بر بازهٔ <math>(a , b) \!</math> پیوسته و مشتق‌پذیر باشند. با توجه به این تعریف، بسیاری از قضایای مشتق [[تابع حقیقی|توابع حقیقی]] برای توابع برداری نیز صادق‌اند.

برای محاسبهٔ مشتق یک تابع برداری، می‌توان آن را برحسب مؤلفه‌های قائم خود، به صورت <math>u_x = f (t) \!</math> و <math>u_y = g (t) \!</math> نوشت و از هر کدام به‌طور جداگانه مشتق گرفت؛ یعنی اگر <math>f'(t) \!</math> و <math>g'(t) \!</math> وجود داشته باشند مشتق تابع برداری <math>u \!</math> به صورت زیر نوشته می‌شود:
{{آغاز ستون}}{{شکست ستون}}
:<math>u = xi + yj = f(t) i + g(t) j \; \Rightarrow \; \frac{\operatorname du}{\operatorname dt} = \frac{\operatorname dx}{\operatorname dt}i + \frac{\operatorname dy}{\operatorname dt}j = f'(t)i + g'(t)j \!</math>
{{پایان ستون}}

=== مشتق کل ===
{{نوشتار اصلی|مشتق کل}}
هرگاه <math>f \!</math> تابعی از <math>R^n \!</math> به <math>R^m \!</math> باشد، آنگاه مشتق جهت‌دار <math>f \!</math> در یک جهت به‌خصوص، بهترین تقریب خطی <math>f \!</math> در آن نقطه و جهت است. اما هرگاه <math>n> 1 \!</math> باشد، دیگر [[مشتق جهت‌دار]] نمی‌تواند به تنهایی، تصویر کاملی از رفتار تابع نشان دهد. [[مشتق کل]]، که دیفرانسیل کل نیز نامیده می‌شود با در نظر گرفتن رفتار تابع در تمام جهت‌ها می‌تواند تصویر کاملی از رفتار تابع ارائه کند.

برخلاف مشتق جزئی، در محاسبهٔ مشتق کل تابع <math>f (t , x , y) \!</math> نسبت به متغیر <math>t \!</math>، متغیرهای دیگر ثابت در نظر گرفته نمی‌شوند بلکه به <math>t \!</math> بستگی خواهند داشت و مشتق کل به صورت زیر تعریف می‌شود:
{{وسط‌چین}}
:<math>\frac{\operatorname df}{\operatorname dt}=\frac{\partial f}{\partial t} + \frac{\partial f}{\partial x} \frac{\operatorname dx}{\operatorname dt} + \frac{\partial f}{\partial y} \frac{\operatorname dy}{\operatorname dt}</math>
{{پایان وسط‌چین}}

مشتق کل در [[حساب دیفرانسیل]] با مفهومی مشابه، به یک [[عملگر دیفرانسیلی]] نیز گفته می‌شود. این عملگر دیفرانسیلی، مشتق کل تابع را نسبت <math>x \!</math> به صورت زیر محاسبه می‌کند:
{{وسط‌چین}}
:<math>\frac{\operatorname d}{\operatorname dx}= \frac{\partial }{\partial x}+\sum_{j=1}^k \frac{\operatorname dy_j}{\operatorname dx}\frac{\partial }{\partial y_j}</math>
{{پایان وسط‌چین}}

=== مشتق تابع معکوس ===
[[پرونده:Fa derivative9.svg|بندانگشتی|مقایسهٔ شیب خط مماس بر منحنی توابع <math>f \!</math> و <math>f^{-1} \!</math> در نقاط متناظر <math>M \!</math> و <math>M' \!</math>]]
اگر تابع <math>f \!</math> در همسایگی نقطهٔ <math>a \!</math> پیوسته و یک به یک بوده و <math>f'(a) \!</math> موجود و غیر صفر باشد، آنگاه تابع <math>f^{-1} \!</math> در نقطهٔ <math>b = f (a) \!</math> مشتق‌پذیر است و داریم:
{{وسط‌چین}}
:<math>\left (f^{-1} \right)' (b) = \cfrac{1}{f'(a)}</math>
{{پایان وسط‌چین}}

'''تعبیر هندسی:''' شیب خط مماس بر منحنی <math>f^{-1} \!</math> در نقطهٔ <math>M' (b , a) \!</math> برابر است با عکس شیب خط مماس بر منحنی <math>f \!</math> در نقطهٔ <math>M (a , b) \!</math>. (نقاط <math>M \!</math> و <math>M' \!</math> متناظر هستند)

از قضیهٔ مشتق تابع معکوس، روابط زیر را نیز خواهیم داشت:
{{آغاز ستون}}{{شکست ستون}}
:<math>\left (f^{-1} \right)' (x) = \cfrac{1}{f'_{\left (f^{-1} (x) \right)}} \qquad \left (f^{-1} \right)'_{\left (f (x) \right)} = \cfrac{1}{f'(x)}</math>
‌{{پایان ستون}}

== مشتق مراتب بالاتر ==
اگر تابع <math>f \!</math> روی بازهٔ <math>I \!</math> مشتق‌پذیر باشد تابع <math>f' \!</math> خود ممکن است در نقطه‌ای مثل <math>a \!</math> مشتق‌پذیر باشد. به عبارتی اگر <math>f''(a) = \lim_{h \to 0}\frac{f'(a + h) - f'(a)}{h}</math> موجود باشد، می‌گوییم مشتق مرتبهٔ دوم تابع <math>f \!</math> در <math>a \!</math> موجود است و آن را با <math>f''(a) \!</math> نمایش می‌دهیم.

مشتق مراتب بالاتر یک تابع، از تعریف اصلی مشتق به‌دست می‌آید. به‌طوری‌که با مشتق گرفتن از مشتق اول تابع به مشتق دوم آن می‌رسیم و به همین ترتیب مشتق مراتب بالاتر نیز تعریف می‌شوند. به صورت کلی داریم:
{{وسط‌چین}}
:<math>f^{(n)} (a) = \lim_{h \to 0}\frac{f^{(n - 1)} (a + h) - f^{(n - 1)} (a)}{h}</math>
{{پایان وسط‌چین}}

=== مشتق nام چند تابع مهم ===
مشتق <math>n \!</math>ام چند تابع مهم نسبت به <math>x \!</math> که <math>a \!</math> و <math>b \!</math> اعداد ثابت هستند:
{{وسط‌چین}}
:<math>y = \sin ax \; \Rightarrow \; y^{(n)} = a^{n} \sin (\dfrac{n \pi}{2} + ax)</math>
{{پایان وسط‌چین}}
{{وسط‌چین}}
:<math>y = \cos ax \; \Rightarrow \; y^{(n)} = a^{n} \cos (\dfrac{n \pi}{2} + ax)</math>
{{پایان وسط‌چین}}
{{وسط‌چین}}
:<math>y = \dfrac{1}{ax + b} \; \Rightarrow \; y^{(n)} = \dfrac{(-1)^{n} \, n! \, a^{n}}{(ax + b)^{n + 1}}</math>
{{پایان وسط‌چین}}
{{آغاز ستون}}{{شکست ستون}}
:<math>y = (ax + b)^{n} \; \Rightarrow \; y^{(n)} = a^{n} \, n! \qquad (y^{(n + 1)} = 0)</math>
{{پایان ستون}}

=== قاعدهٔ لایبنیتس ===
قاعدهٔ لایبنیتس بیان می‌کند که اگر دو تابع <math>f \!</math> و <math>g \!</math> روی بازهٔ <math>(a , b) \!</math> دارای مشتق‌های متوالی تا مرتبهٔ <math>n \!</math> باشند، آنگاه حاصل‌ضرب <math>f.g \!</math> نیز روی این بازه دارای مشتق‌های متوالی تا مرتبهٔ <math>n \!</math> است و داریم:
{{آغاز ستون}}{{شکست ستون}}
:<math>h (x) = f (x) g (x) \; \Rightarrow \; h^{(n)}(x) = \sum_{k=0}^n \tbinom{n}{k} f^{(k)} (x) g^{(n - k)} (x) </math>
{{پایان ستون}}

== قضیهٔ رول ==
{{اصلی|قضیه رول}}
اگر تابع <math>f \!</math> روی <math>[a , b] \!</math> پیوسته، روی بازهٔ <math>(a , b) \!</math> مشتق‌پذیر و <math>f (a) = f (b) \!</math> باشد آنگاه حداقل یک نقطهٔ <math>c \!</math> در بازهٔ <math>(a , b) \!</math> وجود دارد که در آن <math>f'(c) = 0 \!</math> است. عدد <math>c \!</math> با خاصیت فوق منحصر به فرد نیست و باید یک نقطهٔ درونی بازهٔ <math>(a , b) \!</math> باشد.

نقاط <math>c \!</math> در قضیهٔ رول نقاطی هستند که مماس بر نمودار در آن‌ها خطوط افقی است، یعنی قضیهٔ رول شرایط وجود مماس افقی را برآورد می‌کند.

'''نتیجهٔ قضیهٔ رول:''' اگر تابع <math>f \!</math> روی <math>[a , b] \!</math> پیوسته باشد و <math>f (a) = f (b) \!</math> آنگاه حداقل یک نقطهٔ اکسترمم نسبی در بازهٔ <math>(a , b) \!</math> وجود دارد.

'''حالت خاص قضیهٔ رول:''' اگر فرض کنیم <math>f (a) = f (b) = 0 \!</math> با استفاده از قضیهٔ رول می‌توان گفت که بین هر دو ریشهٔ تابع مشتق‌پذیر <math>f \!</math> مشتقِ تابع یعنی <math>f' \!</math> حداقل یک ریشه دارد.<ref>حساب دیفرانسیل و انتگرال (جلد اول)، دکتر مسعود نیکوکار و بهمن عرب زاده، تهران، انتشارات آزاده، ۱۳۸۲، {{شابک|964-8020-47-7}}</ref>

== قضیهٔ لاگرانژ ==
{{اصلی|قضیه مقدار میانگین}}
قضیهٔ لاگرانژ یا مقدار میانگین مشتق بیان می‌کند که هرگاه تابع <math>f \!</math> روی <math>[a , b] \!</math> پیوسته و روی بازهٔ <math>(a , b) \!</math> مشتق‌پذیر باشد، آنگاه حداقل یک نقطهٔ <math>c \!</math> در بازهٔ <math>(a , b) \!</math> وجود دارد که در آن:
{{وسط‌چین}}
:<math>f'(c) = \cfrac {f (b) - f (a)}{b - a} \!</math>
{{پایان وسط‌چین}}
* '''تعبیر هندسی:''' قضیه بیان می‌کند که در بازهٔ <math>(a , b) \!</math> حداقل یک نقطه وجود دارد که مماس بر منحنی در آن نقطه به موازات خط واصل نقاط دو سر منحنی است.
* '''تعبیر فیزیکی:''' اگر نمودار را مکان-زمان در نظر بگیریم و بازهٔ <math>(a , b) \!</math> بازهٔ زمانی باشد، قضیهٔ فوق می‌گوید، حداقل یک لحظه در بازهٔ <math>(a , b) \!</math> وجود دارد که سرعت لحظه‌ای با سرعت متوسط برابر می‌شود.که این لحظه برابر است با لحظه وسط بازه.
<ref>{{یادکرد کتاب | عنوان=حساب دیفرانسیل و انتگرال و هندسه تحلیلی (جلد اول)| نویسنده=جورج توماس - راس فینی | سال=۱۳۷۰ | ترجمه=سیامک کاظمی - مهدی بهزاد - علی کافی | ناشر=مرکز نشر دانشگاهی |چاپ |شابک= 964-01-0536-8}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب | عنوان=حساب دیفرانسیل و انتگرال و هندسه تحلیلی جدید| نویسنده=ریچارد سیلورمن | سال=۱۳۷۶ | ترجمه=[[علی‌اکبر عالم‌زاده]] | ناش انتشارات علمی و فنی |چاپ |شابک= 964-6215-06-8}}</ref>

{{تصویر چندگانه
| align     = center
| direction = horizontal
| header    =
| footer    = خط مماس بر منحنی (صورتی) در نقطهٔ <math>c \!</math> با خط واصل نقاط دو سر منحنی (طوسی) موازی است.
| footer_align = center

| image1    = Fa derivative3a.svg
| width1    = ۳۰۰
| alt1      =
| caption1  =
| image2    = Fa derivative3b.svg
| width2    = ۳۰۰
| alt2      =
| caption2  =
}}

== قضیهٔ کوشی ==
{{اصلی|قضیه کوشی}}
قضیهٔ کوشی که صورت تعمیم یافتهٔ قضیهٔ لاگرانژ است، بیان می‌کند که هرگاه توابع <math>f \!</math> و <math>g \!</math> روی بازهٔ <math>[a , b] \!</math> پیوسته و روی بازهٔ <math>(a , b) \!</math> مشتق‌پذیر باشند، آنگاه حداقل یک نقطهٔ <math>c \!</math> در بازهٔ <math>(a , b) \!</math> وجود دارد که در آن:
{{وسط‌چین}}
:<math>\frac {f'(c)}{g'(c)} = \frac {f (b) - f (a)}{g (b) - g (a)} \!</math>
{{پایان وسط‌چین}}<ref>{{یادکرد کتاب | نویسنده=دکتر مسعود نیکوکار و بهمن عرب زاد | عنوان =حساب دیفرانسیل و انتگرال| جلد = اول | سال = ۱۳۸۴ | ناشر = انتشارات آزاده| شابک = 964-8020-47-7}}</ref>

== کاربرد مشتق ==
=== خط مماس و قائم ===
مشتق به ازای مختصات نقطهٔ تماس برابر است با ضریب شیب خط مماس. پس برای تعیین شیب خط مماس یا قائم بر منحنی و تعیین معادلهٔ آن‌ها می‌توان از مشتق استفاده کرد.
[[پرونده:Fa derivative6.svg|بندانگشتی|راست|خط مماس (سبز) و خط قائم (آبی) در نقطهٔ <math>(x_{0} , y_{0}) \!</math> واقع بر منحنی]]
معادلهٔ خط مماس در نقطهٔ <math>(x_{0} , y_{0}) \!</math> واقع بر منحنی:
: <math>\begin{cases}
  y - y_{0} = m (x - x_{0}) \\
  m = f'(x_{0})
\end{cases}</math>

معادلهٔ خط قائم در نقطهٔ <math>(x_{0} , y_{0}) \!</math> واقع بر منحنی:
: <math>\begin{cases}
  y - y_{0} = m' (x - x_{0}) \\
  m' = \dfrac {-1}{m}
\end{cases}</math>

[[پرونده:Fa derivative7.svg|بندانگشتی|خط مماس بر منحنی از نقطهٔ <math>A (x_{0} , y_{0}) \!</math> خارج از منحنی]]
معادلهٔ خط مماس بر منحنی از نقطه‌ای خارج از منحنی: اگر بخواهیم از نقطهٔ <math>A (x_{0} , y_{0}) \!</math> مماسی بر منحنی رسم کنیم، نقطهٔ تماس را <math>M (a , f (a)) \!</math> در نظر می‌گیریم، چون نقطهٔ <math>M \!</math> روی منحنی قرار گرفته از منحنی مشتق می‌گیریم و مختصات <math>M \!</math> را قرار می‌دهیم تا شیب معادله به‌دست آید.
: <math>\begin{cases}
  m = f'(a) \\
  y - f (a) = f'(a) (x - a)
\end{cases}</math>

در نهایت چون نقطهٔ <math>A (x_{0} , y_{0}) \!</math> روی خط مماس قرار دارد، در معادلهٔ فوق قرار داده تا یک معادلهٔ یک مجهولی بر حسب <math>a \!</math> به‌دست آید.

=== آهنگ تغییر ===
نسبت تغییرات دو کمیت را آهنگ تغییر یکی نسبت به دیگری می‌گویند.

==== آهنگ تغییر متوسط ====
آهنگ متوسط تغییرات <math>f \!</math> در فاصلهٔ <math>[a , b] \!</math> عبارت است از:
{{وسط‌چین}}
:<math>\frac {f (b) - f (a)}{b - a} \!</math>
{{پایان وسط‌چین}}
آهنگ متوسط تغییرات <math>f \!</math> نسبت به متغیر <math>x \!</math> عبارت است از:
{{وسط‌چین}}
:<math>\frac {\Delta f}{\Delta x} = \dfrac {f (x + \Delta x) - f (x)}{\Delta x} = \dfrac {f (x_2) - f (x_1)}{x_2 - x_1} \!</math>
{{پایان وسط‌چین}}

==== آهنگ تغییر لحظه‌ای ====
اگر <math>\Delta x \to 0 \!</math> تغییرات <math>f \!</math> نسبت به تغییرات <math>x \!</math> را آهنگ آنی (لحظه‌ای) تغییر <math>f \!</math> نسبت به <math>x \!</math> گویند.
{{وسط‌چین}}
:<math>\lim_{\Delta x \to 0} \frac {\Delta f}{\Delta x} = \lim_{\Delta x \to 0} \dfrac {f (x + \Delta x) - f (x)}{\Delta x} = f'(x) \!</math>
{{پایان وسط‌چین}}

=== کمیت‌های وابسته ===
[[پرونده:Fa derivative11.svg|بندانگشتی|مؤلفه‌های عمودی و افقی سرعت، هر یک به زمان نیز بستگی دارند.]]
در برخی موارد دو کمیت (متغیر)، علاوه بر اینکه به هم مربوط‌اند، هر دو به متغیر سومی که معمولاً زمان است، بستگی دارند. در این موارد آهنگ تغییر این دو کمیت، نسبت به کمیت سوم در نظر گرفته می‌شود. به عنوان مثال، حد تغییرات مسافت پیموده شده به تغییرات زمانی را سرعت لحظه‌ای گویند:
{{آغاز ستون}}{{شکست ستون}}
:<math>\begin{align} V_x = \frac{\operatorname dx}{\operatorname dt} = x'_t \\ V_y = \frac{\operatorname dy}{\operatorname dt} = y'_t \\ \end{align} \; \Bigg\} \; \Rightarrow \; V = \sqrt {V^2_x + V^2_y} = \sqrt {x^{'2}_t + y^{'2}_t}</math>
{{پایان ستون}}

=== زاویهٔ بین دو تابع ===
==== زاویهٔ بین خط و منحنی ====
زاویهٔ بین یک خط و منحنی عبارت است از زاویهٔ بین مماس رسم شده بر منحنی در نقطهٔ تقاطع با خط. برای تعیین زاویهٔ بین خط و منحنی به ترتیب زیر عمل می‌کنیم:
# خط را با منحنی قطع داده و مختصات نقطهٔ تقاطع را به‌دست می‌آوریم.
# از منحنی مشتق گرفته و ضریب زاویهٔ خط مماس بر منحنی را در نقطهٔ تقاطع می‌یابیم.
# با کمک رابطهٔ <math>\tan \alpha = \left | \frac{m_1 - m_2}{1 + m_1 m_2} \right |</math> زاویهٔ بین خط مماس و منحنی را به‌دست می‌آوریم.

==== زاویهٔ بین دو منحنی ====
برای یافتن زاویهٔ بین دو منحنی، ابتدا آن‌ها را با هم تلاقی داده و طول نقطهٔ تلاقی را می‌یابیم. سپس از دو منحنی مشتق گرفته و ضریب زاویه‌های به‌دست آمده را در رابطهٔ <math>\tan \alpha = \left | \frac{m_1 - m_2}{1 + m_1 m_2} \right |</math> قرار می‌دهیم تا زاویهٔ بین دو منحنی به‌دست آید.

{{تصویر چندگانه
 | align     = center
 | direction = horizontal
 | image1    = Fa derivative12.svg
 | caption1  = زاویهٔ بین خط و منحنی در نقطهٔ تلاقی
 | width1    = <strong class="error">خطای عبارت: نویسه نقطه‌گذاری شناخته نشده «۰»</strong>
 | image2    = Fa derivative8.svg
 | caption2  = زاویهٔ بین دو منحنی با ضریب زاویه‌های <math>m_1 \!</math> و <math>m_2 \!</math> در نقطهٔ تلاقی
 | width2    = <strong class="error">خطای عبارت: نویسه نقطه‌گذاری شناخته نشده «۰»</strong>
}}

=== نقاط بحرانی ===
{{نوشتار اصلی|نقطه بحرانی (ریاضیات)}}
نقطهٔ درونی <math>c \in D_f \!</math> را [[نقطه بحرانی (ریاضیات)|نقطهٔ بحرانی]] تابع <math>f \!</math> گویند هرگاه <math>f'(c) = 0 \!</math> یا <math>f'(c) \!</math> موجود نباشد. ریشه‌های مشتق، نقاط بازگشتی، زاویه‌دار، ناپیوستگی و عطف قائم، همگی جزو نقاط بحرانی تابع محسوب می‌شوند و نقاط ابتدا و انتها بازه به دلیل اینکه نقاط درونی بازه نیستند جزو نقاط بحرانی محسوب نمی‌شوند.

در ضمن، اگر تابع <math>f \!</math> روی <math>[a , b] \!</math> تعریف شده باشد و نقطهٔ <math>c \!</math> درون این بازه، اکسترمم مطلق تابع روی این بازه باشد، آنگاه <math>c \!</math> نقطهٔ بحرانی <math>f \!</math> است. هر نقطهٔ اکسترمم نسبی <math>f \!</math> نقطهٔ بحرانی <math>f \!</math> نیز هست، در صورتی‌که یک نقطهٔ بحرانی ممکن است نقطهٔ اکسترمم نسبی نباشد.

اگر تابع <math>f \!</math> روی بازهٔ <math>(a , b) \!</math> پیوسته باشد برای به‌دست آوردن مقادیر <math>\max \!</math> و <math>\min \!</math> مطلق ابتدا نقاط بحرانی را در بازه مشخص کرده و در تابع اصلی قرار می‌دهیم سپس <math>\lim_{x \to a^{+}} f (x) \!</math> و <math>\lim_{x \to b^{-}} f (x) \!</math> را نیز به‌دست می‌آوریم و با مقایسهٔ اعداد به‌دست آمده، اگر کم‌ترین یا بیش‌ترین مقدار مربوط به حدهای فوق باشد تابع فاقد <math>\max \!</math> یا <math>\min \!</math> مطلق است. در غیر این صورت <math>\max \!</math> یا <math>\min \!</math> مطلق را مشخص می‌کنیم.

اگر در بازهٔ فوق نقطه‌ای مثل <math>c \!</math> وجود داشته باشد که تابع در آن نقطه ناپیوسته باشد، می‌بایست <math>\lim_{x \to c^{+}} f (x) \!</math> و <math>\lim_{x \to c^{-}} f (x) \!</math> را نیز به‌دست آورد و مانند موارد بالا وجود <math>\max \!</math> یا <math>\min \!</math> را بررسی کرد.<ref>{{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = Stewart| نام =James | عنوان = Calculus: Early Transcendentals| سال = 2008| ناشر = Brooks/Cole| شابک = 0-495-01166-5}}</ref>

=== تشخیص یکنوایی تابع ===
در تابع پیوستهٔ <math>f \!</math>، برای هر <math>x \in I \!</math> اگر <math>f'(x)> 0 \!</math> آنگاه <math>f \!</math> روی <math>I \!</math> صعودی اکید است و اگر <math>f'(x) <0 \!</math> آنگاه <math>f \!</math> روی <math>I \!</math> نزولی اکید است؛ ولی اگر <math>f'(x) \ge 0 \!</math> باشد، تابع <math>f \!</math> صعودی غیر اکید است و اگر <math>f'(x) \le 0 \!</math> باشد، تابع <math>f \!</math> نزولی غیر اکیداست

در این حالت برای تشخیص اکید یا غیر اکید بودن تابع <math>f \!</math> ریشه‌های مشتق را به‌دست می‌آوریم، اگر ریشه‌های مشتق، تمام نقاط روی یک بازه باشند، تابع صعودی غیر اکید است و در غیر این حالت صعودی اکید است.

اگر تابع <math>f \!</math> پیوسته نباشد، دامنهٔ تابع را به فاصله‌هایی که تابع در آن‌ها پیوسته‌است، تقسیم می‌کنیم و به کمک مشتق وضعیت یکنوایی تابع را در هر بازه مشخص می‌کنیم. سپس نقاط انتهایی هر بازه (یا حد انتهایی هر بازه) را با نقاط ابتدایی بازهٔ بعد (یا حد ابتدایی بازهٔ بعد) مقایسه می‌کنیم.

=== آزمون‌های مشتق ===
==== آزمون مشتق اول ====
با فرض اینکه <math>c \!</math> نقطهٔ بحرانی تابع <math>f \!</math> است و <math>c \in (a , b) \!</math> و <math>f \!</math> روی <math>(a , b) \!</math> پیوسته و به جز احتمالاً در <math>c \!</math> مشتق‌پذیر باشد:
# اگر <math>f' \!</math> روی <math>(a , c) \!</math> مثبت و روی <math>(c , b) \!</math> منفی باشد، آنگاه <math>f \!</math> در <math>c \!</math> ماکزیمم نسبی دارد.
# اگر <math>f' \!</math> روی <math>(a , c) \!</math> منفی و روی <math>(c , b) \!</math> مثبت باشد، آنگاه <math>f \!</math> در <math>c \!</math> مینیمم نسبی دارد.
# اگر <math>f' \!</math> روی <math>(a , c) \!</math> و <math>(c , b) \!</math> هم‌علامت باشد، آنگاه <math>f \!</math> در <math>c \!</math> اکسترمم ندارد.

==== آزمون مشتق دوم ====
فرض کنید <math>c \!</math> نقطهٔ بحرانی تابع <math>f \!</math> و <math>f'' \!</math> موجود باشد:
# اگر <math>f''(c)> 0 \!</math> باشد آنگاه <math>f \!</math> در <math>c \!</math> دارای <math>\min \!</math> نسبی است.
# اگر <math>f''(c) <0 \!</math> باشد آنگاه <math>f \!</math> در <math>c \!</math> دارای <math>\max \!</math> نسبی است.
# اگر <math>f''(c) = 0 \!</math> باشد آزمون بی‌نتیجه است.

=== جهت تقعر و نقطهٔ عطف ===
اگر نمودار تابعی به صورت <math>\smile \!</math> باشد، تقعر آن به سمت بالاست. در این حالت منحنی بالای هر خطی که بر آن مماس شود، قرار می‌گیرد. به عبارت دیگر اگر <math>f' \!</math> صعودی اکید باشد یا <math>f'' \!</math> روی بازهٔ <math>I \!</math> موجود و همواره مثبت باشد، آنگاه جهت تقعر نمودار <math>f \!</math> روی این بازه رو به بالاست.

اگر نمودار تابعی به صورت <math>\frown \!</math> باشد، تقعر آن به سمت پایین است. در این حالت منحنی پایین هر خطی که بر آن مماس شود، قرار می‌گیرد. به عبارت دیگر اگر <math>f' \!</math> نزولی اکید باشد یا <math>f'' \!</math> روی بازهٔ <math>I \!</math> موجود و همواره منفی باشد، آنگاه جهت تقعر نمودار <math>f \!</math> روی این بازه رو به پایین است.

==== نقطهٔ عطف ====
{{اصلی|نقطه عطف}}
اگر جهت تقعر نمودار <math>f \!</math> در نقطهٔ <math>c \!</math> تغییر کند و مماس نیز داشته باشد، آنگاه <math>c \!</math> را نقطهٔ عطف گویند. در بررسی نقطهٔ عطف تابع، سه شرط زیر باید برقرار باشد:
# <math>f \!</math> در <math>c \!</math> پیوسته باشد.
# <math>f \!</math> در <math>c \!</math> فقط یک مماس داشته باشد. (مایل، افقی یا قائم)
# جهت تقعر <math>f \!</math> در <math>c \!</math> تغییر کند.

پس برای یافتن نقاط عطف [[نمودار تابع]] کافی است، نقاطی که <math>f'' \!</math> در آن‌ها وجود ندارد یا برابر صفر است را تعیین و علامت <math>f'' \!</math> را قبل و بعد از این نقاط و نیز وجود خط مماس را در این نقاط بررسی کنیم.
{{تصویر چندگانه
 | align     = center
 | direction = horizontal
 | width     = 250
 | image1    = Fa derivative5a.svg
 | caption1  = عطف با مماس مایل
 | image2    = Fa derivative5b.svg
 | caption2  = عطف با مماس افقی
 | image3  = Fa derivative5c.svg
 | caption3  = عطف با مماس قائم
}}

=== قاعدهٔ هوپیتال ===
{{اصلی|قاعده هوپیتال}}
از قاعدهٔ هوپیتال برای رفع ابهام <math>\frac {0}{0} \!</math> و <math>\frac {\infty}{\infty} \!</math> در حد استفاده می‌شود به‌طوری‌که اگر <math>f \!</math> و <math>g \!</math> در <math>x = a \!</math> مشتق‌پذیر باشند و <math>f (a) = g (a) = 0 \!</math> آنگاه:
{{وسط‌چین}}
:<math>\lim_{x \to a} \cfrac {f (x)}{g (x)} = \lim_{x \to a} \cfrac {f' (x)}{g' (x)} = L \!</math>
{{پایان وسط‌چین}}

اگر <math>f \!</math> و <math>g \!</math> در <math>x = a \!</math> از راست مشتق داشته باشد از قاعدهٔ هوپیتال
برای وقتی <math>x \to a^{+} \!</math> می‌توان استفاده کرد و به همین ترتیب، اگر مشتق چپ داشته باشد برای <math>x \to a^{-} \!</math>.<ref name="ReferenceA"/>

=== بهینه‌سازی ===
{{اصلی|بهینه‌سازی (ریاضیات)}}
بسیاری از مسائلی که در علوم تجربی و ریاضیات مطرح می‌شوند، در جستجوی یافتن مقادیر ماکزیمم و مینیممی هستند که یک تابع مشتق‌پذیر می‌تواند در دامنهٔ خاص اختیار کند و مشتق ابزار مناسبی برای یافتن این مقادیر است.

برای حل مسائل بهینه‌سازی لازم است ابتدا کمیت‌هایی مانند حجم، مساحت، فاصله و… که بیشترین یا کمترین مقدار آن مورد نیاز است، به صورت تابعی از متغیرهای دیگر نوشته شود و چنانچه معادلهٔ حاصل بیش از یک متغیر داشت با استفاده از فرضیات مسئله و ارتباط متغیرها با هم، معادله را به معادله‌ای با یک متغیر مستقل تبدیل کرد و در انتها به کمک مشتق، نقاط بحرانی را یافت، تا بتوان ماکزیمم و مینیمم مطلق تابع را مشخص کرد.<ref>{{یادکرد کتاب | نویسنده=بردلی اس هاکس| عنوان = برنامه‌نویسی کاربردی ریاضیات. ادیسون وسلی| سال =۱۹۷۷|مترجم =| شابک =}}</ref>

=== معادلات دیفرانسیل ===
{{اصلی|معادله دیفرانسیل}}
معادلات دیفرانسیل یک معادله ریاضی است و بیانگر یک تابع مجهول از یک یا چند متغیر مستقل و مشتق‌های مرتبه‌های مختلف آن نسبت به متغیرهای مستقل می‌باشد.
فرض کنید {{math|''f''}} تابعی معین از {{math|''x''}}, {{math|''y''}} و مشتقات {{math|''y''}} باشد. در این صورت معادله‌ای به فرم زیر:
{{وسط‌چین}}
:<math>F\left (x,y,y',\cdots y^{(n-1)} \right)=y^{(n)}</math>
{{پایان وسط‌چین}}
یک [[معادله دیفرانسیل معمولی|معادلهٔ دیفرانسیل معمولی]] صریح از مرتبهٔ n نامیده می‌شود.
در حالت کلی تر فرم ''ضمنی'' معادلهٔ دیفرانسیل معمولی از مرتبهٔ n به صورت زیر می‌باشد:
{{وسط‌چین}}
:<math>F\left(x, y, y', y'',\ \cdots,\ y^{(n)}\right) = 0</math>
{{پایان وسط‌چین}}
به‌طور کل معادلات دیفرانسیل به سه روش تحلیلی، نیمه تحلیلی و عددی قابل حل می‌باشد.<ref>{{یادکرد کتاب | نویسنده=سیمونز. جورج اف| عنوان = معادلات دیفرانسیل وکاربردآن‌ها| سال =|مترجم =علی اکبر بابایی| شابک =}}</ref>

== قواعد مشتق‌گیری ==
{{اصلی|قواعد مشتق‌گیری}}
در روابط زیر <math>m \!</math>،<math>c \!</math> و <math>p \!</math> اعداد ثابت، <math>y \!</math>،<math>x \!</math>،<math>v \!</math>،<math>u \!</math>،<math>t \!</math> متغیر و <math>e \!</math> [[عدد نپر]] است.<ref>''Complex Variables'', M.R. Speigel, S. Lipschutz, J.J. Schiller, D. Spellman, Schaum's Outlines Series, McGraw Hill (USA), 2009, {{ISBN|978-0-07-161569-3|en}}</ref><ref>''Calculus (5th edition)'', F. Ayres, E. Mendelson, Schuam's Outline Series, 2009, {{ISBN|978-0-07-150861-2|en}}.</ref><ref>''Advanced Calculus (3rd edition)'', R. Wrede, M.R. Spiegel, Schuam's Outline Series, 2010, {{ISBN|978-0-07-162366-7|en}}.</ref>

=== توابع جبری ===
مشتق تمامی توابع جبری به شکل زیر است:
{{Col-begin}}
{{Col-2}}
* <math>\left (c \right)' = 0 \!</math>
* <math>\left (u^m \right)' = mu^{m-1}u' \!</math> (قاعدهٔ توان)
* <math>\left (uvt \right)' = u'vt + v'ut + t'uv \!</math> (قاعدهٔ حاصل‌ضرب)
* <math>\left (\mid u \mid \right)' = \frac{uu'}{\mid u \mid} \!</math>
* <math>\left (\sqrt[m]{u} \; \right)' = \frac{u'}{m \sqrt[m]{u^{m-1}}} \!</math>
{{Col-2}}
* <math>\left (cu \right)' = cu' \!</math> (قاعدهٔ ضریب ثابت)
* <math>\left (u + v \right)' = u' + v' \!</math> (قاعدهٔ مجموع)
* <math>\left (\frac{u}{v} \right)' = \frac{u'v - v'u}{v^2} \!</math> (قاعدهٔ خارج‌قسمت)
* <math>\left (\sqrt{u} \; \right)' = \frac{u'}{2 \sqrt{u}} \!</math>
* <math>\left (\sqrt[m]{u^p} \; \right)' = \frac{pu'}{m \sqrt[m]{u^{m-p}}} \!</math>
{{Col-end}}

=== توابع مثلثاتی ===
تقریباً مشتق تمامی [[توابع مثلثاتی]] مشهور و پر کاربرد به شکل زیر است:
{{Col-begin}}
{{Col-2}}
* <math>\left (\sin u \right)' = u' \cos u \!</math>
* <math>\left (\tan u \right)' = u' (1 + \tan^2 u) \!</math>
* <math>\left (\sec u \right)' = u' \sec u \tan u \!</math>
{{Col-2}}
* <math>\left (\cos u \right)' = - u' \sin u \!</math>
* <math>\left (\cot u \right)' = - u' (1 + \cot^2 u) \!</math>
* <math>\left (\csc u \right)' = - u' \csc u \cot u \!</math>
{{Col-end}}
{{Col-begin}}
{{Col-2}}
* <math>\left (c \sin^m u \right)' = cmu' (\sin^{m - 1} u) (\cos u) \!</math>
* <math>\left (c \tan^m u \right)' = cmu' (\tan^{m - 1} u) (1 + \tan^2 u) \!</math>
{{Col-2}}
* <math>\left (c \cos^m u \right)' = - cmu' (\cos^{m - 1} u) (\sin u) \!</math>
* <math>\left (c \cot^m u \right)' = - cmu' (\cot^{m - 1} u) (1 + \cot^2 u) \!</math>
{{Col-end}}

=== توابع معکوس مثلثاتی ===
{{Col-begin}}
{{Col-2}}
* <math>\left (\arcsin u \right)' = \cfrac{u'}{\sqrt{1 - u^2}} \!</math>
* <math>\left (\arccos u \right)' = \cfrac{- u'}{\sqrt{1 - u^2}} \!</math>
{{Col-2}}
* <math>\left (\arctan u \right)' = \cfrac{u'}{1 + u^2} \!</math>
* <math>\left (\arccot u \right)' = \cfrac{- u'}{1 + u^2} \!</math>
{{Col-end}}

=== توابع نمایی و لگاریتمی ===
تقریباً مشتق تمامی [[تابع نمایی|توابع نمایی]] مشهور و پر کاربرد به شکل زیر است:
{{Col-begin}}
{{Col-2}}
* <math>\left (\log_a u \right)' = \frac{u'}{u \ln a} \!</math>
* <math>\left (a^u \right)' = u' a^u \ln a \!</math>
{{Col-2}}
* <math>\left (\ln u \right)' = \frac{u'}{u} \!</math>
* <math>\left (e^u \right)' = u' e^u \!</math>
* <math>\left (u^v \right)' = u^v (v' ln u + \cfrac {v u'}{u}) \!</math>
{{Col-end}}

=== توابع هذلولی ===
مشتق یکسری از [[تابع هذلولوی|توابع هذلولی]] به صورت زیر می‌باشد:
{{Col-begin}}
{{Col-2}}
* <math>\left (\sinh u \right)' = u' \cosh u \!</math>
* <math>\left (\cosh u \right)' = u' \sinh u \!</math>
{{Col-2}}
* <math> \left (\tanh u \right)' = u' (1 - \tanh^2 u)\,</math>
* <math> \left (\coth u \right)' = u' (1 - \coth^2 u)\,</math>
{{Col-end}}

== جستارهای وابسته ==
{{درگاه|ریاضیات}}
* [[تابع]]
* [[حساب دیفرانسیل و انتگرال]]
* [[حد (ریاضی)]]
* [[پیوستار (توپولوژی)]]
* [[انتگرال‌گیری]]

== منابع ==
=== پانویس ===
{{پانویس|۲}}
{{جعبه پیوند به پروژه‌های خواهر
|ویکی‌انبار=Derivative
}}
=== کتابشناسی ===
* {{یادکرد|نویسنده =باریس پاولوویچ دمیدوویچ |کتاب =تمرین‌ها و مسائل آنالیز ریاضی | ناشر =پرویز شهریاری، وزارت علوم و آموزش عالی |شابک =978-964-00-0282-7 |تاریخ =۱۳۸۹}}
* {{یادکرد|نویسنده =جورج توماس و راس فینی |کتاب =حساب دیفرانسیل و انتگرال و هندسهٔ تحلیلی | ناشر =مرکز نشر دانشگاهی |شابک =978-964-01-0536-8 |تاریخ =۱۳۷۰}}
* {{یادکرد|نویسنده =ریچارد سیلورمن |کتاب =حساب دیفرانسیل و انتگرال و هندسهٔ تحلیلی | ناشر =انتشارات علمی و فنی
 |شابک =964-6215-06-8 |تاریخ = ۱۳۷۸}}
* {{یادکرد|نویسنده =تام اپوستل |کتاب =حساب دیفرانسیل و انتگرال | ناشر =مرکز نشر دانشگاهی |شابک =964-01-0007-2 |تاریخ =۱۳۷۵}}
* {{یادکرد|نویسنده =پرویز شهریاری |کتاب =تاریخ ریاضیات | ناشر =انتشارات مدرسه |شابک =964-385-301-2 |تاریخ = ۱۳۸۳}}
* {{یادکرد|نویسنده =ویلفرد کاپلان و دونالد جی لوییس |کتاب =حساب دیفرانسیل و انتگرال و جبر خطی | ناشر =مؤسسهٔ انتشارات دانشگاه تهران |شابک = |تاریخ = ۱۳۶۹}}

== پیوند به بیرون ==
* [http://www.wolframalpha.com/input/?i=derivative+of++x^3+-13/12(1/(3x-x^3) ماشین مشتق‌گیر برای نمونه معادله <math>f(x)= x^3 -13/12(1/(3x-x^3))</math> در این لینک موجود است.]
* [http://wims.unice.fr/wims/wims.cgi?module=tool/analysis/function.en حساب‌گر توابع WIMS] محاسبهٔ برخط مشتق توابع؛ این نرم‌افزار، شامل تمرین‌های تعاملی نیز هست.
* [http://user.mendelu.cz/marik/maw/index.php?lang=en&form=derivace دستیار ریاضی روی وب] محاسبهٔ برخط مشتق توابع؛ شامل توضیح مراحل محاسبه.
* [http://www.bluffton.edu/~nesterd/java/derivs.html تمرین مشتق‌گیری از توابع تصادفی]

{{سینماتیک}}
{{آنالیز تابعی}}
{{آنالیز-پاورقی}}
{{موضوعات حسابان}}

[[رده:مشتق]]
[[رده:آنالیز ریاضی]]
[[رده:تغییر]]
[[رده:توابع و نگاشت‌ها]]
[[رده:حساب دیفرانسیل]]
[[رده:عملگرهای خطی در حسابان]]