نمایش مبدأ برای سن جهان

{{Short description|زمان سپری‌شده از مه‌بانگ}}
{{کیهان‌شناسی}}
در [[کیهان‌شناسی|کیهان‌شناسی فیزیکی]]، '''سن جهان''' میزان زمان سپری شده پس از [[مهبانگ|مه‌بانگ]] است. امروزه [[اخترشناسان]] دو اندازه‌گیری مختلف از سن [[گیتی|جهان]] انجام داده‌اند<ref>{{Cite web|author=European Space Agency|author-link=European Space Agency|date=17 July 2018|title=From an almost perfect Universe to the best of both worlds. Planck. (last paragraphs)|url=https://sci.esa.int/s/wRe24lA|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20200413085647/https://sci.esa.int/web/planck/-/60499-from-an-almost-perfect-universe-to-the-best-of-both-worlds|archive-date=13 April 2020|website=[[European Space Agency]]}}</ref> یک اندازه‌گیری بر مبنای مشاهدات مستقیم [[جهان اولیه|وضعیت اولیه جهان]] است که آخرین اندازه‌گیری آن در سال ۲۰۱۸ سن جهان را بر پایه [[مدل لامبدا-سی دی ام]] {{val|۱۳.۷۷۲|۰.۰۴۰}} [[میلیارد]] [[سال]] برآورد کرده است.<ref name='planck_overview'>{{cite arxiv
 |author=Planck Collaboration
 |year=2013
 |title=Planck 2013 results. I. Overview of products and scientific results
 |class=astro-ph.CO
 |eprint=1303.5062
}}</ref><ref name="arxiv-20121220">{{cite arxiv
 |last=Bennett |first=C.L.
 |coauthors=''et al.''
 |year=2013
 |title=Nine-Year Wilkinson Microwave Anisotropy Probe (WMAP) Observations: Final Maps and Results
 |eprint=1212.5225
 |class=astro-ph.CO
}}</ref>
روش دیگر محاسبه ین بر اساس مشاهدات جهان محلی و کنونی است که به عدد کوچکتری می‌رسد.<ref>{{Cite journal|last1=Riess|first1=Adam G.|last2=Casertano|first2=Stefano|last3=Yuan|first3=Wenlong|last4=Macri|first4=Lucas|last5=Bucciarelli|first5=Beatrice|last6=Lattanzi|first6=Mario G.|last7=MacKenty|first7=John W.|last8=Bowers|first8=J. Bradley|last9=Zheng|first9=Weikang|last10=Filippenko|first10=Alexei V.|last11=Huang|first11=Caroline|date=2018-07-12|title=Milky Way Cepheid Standards for Measuring Cosmic Distances and Application to Gaia DR2: Implications for the Hubble Constant|url=http://arxiv.org/abs/1804.10655|journal=The Astrophysical Journal|volume=861|issue=2|pages=126|doi=10.3847/1538-4357/aac82e|arxiv=1804.10655|bibcode=2018ApJ...861..126R|s2cid=55643027|issn=1538-4357}}</ref><ref>{{Cite web|author=ESA/Planck Collaboration|date=17 July 2018|title=Measurements of the Hubble constant|url=https://sci.esa.int/s/W3kNpXW|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20201006231013/https://sci.esa.int/web/planck/-/60504-measurements-of-the-hubble-constant|archive-date=7 October 2020|website=[[آژانس فضایی اروپا|European Space Agency]]}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Freedman|first1=Wendy L.|last2=Madore|first2=Barry F.|last3=Hatt|first3=Dylan|last4=Hoyt|first4=Taylor J.|last5=Jang|first5=In-Sung|last6=Beaton|first6=Rachael L.|last7=Burns|first7=Christopher R.|last8=Lee|first8=Myung Gyoon|last9=Monson|first9=Andrew J.|last10=Neeley|first10=Jillian R.|last11=Phillips|first11=Mark M.|date=2019-08-29|title=The Carnegie-Chicago Hubble Program. VIII. An Independent Determination of the Hubble Constant Based on the Tip of the Red Giant Branch|url=http://arxiv.org/abs/1907.05922|journal=The Astrophysical Journal|volume=882|issue=1|pages=34|doi=10.3847/1538-4357/ab2f73|arxiv=1907.05922|bibcode=2019ApJ...882...34F|s2cid=196623652|issn=1538-4357}}</ref>

میزان [[عدم قطعیت]] نوع اول اندازه‌گیری با تطبیق با نتایج چندین پروژهٔ تحقیقاتی علمی دیگر که به نتایج بسیار نزدیک به این عدد رسیده‌اند، به ۲۰ میلیون سال کاهش یافته است. از جمله این پروژه‌ها می‌توان به اندازه‌گیری‌های [[تابش زمینه کیهانی]] توسط [[ماهواره پلانک]] و [[کاوشگر ناهمسانگردی ریزموجی ویلکینسون]] و موارد دیگر اشاره نمود. با استفاده از اندازه‌گیری تابش زمینهٔ کیهانی می‌توان زمان سرد شدن این تابش از لحظهٔ [[مه‌بانگ]] تا کنون<ref name="arxiv-20121220">{{cite journal
 |last=Bennett |first=C.L.
 |date=2013
 |title=Nine-Year Wilkinson Microwave Anisotropy Probe (WMAP) Observations: Final Maps and Results
 |arxiv=1212.5225
 |display-authors=etal
 |doi=10.1088/0067-0049/208/2/20
 |volume=208
 |issue=2
 |journal=The Astrophysical Journal Supplement Series
 |page=20|bibcode = 2013ApJS..208...20B |s2cid=119271232
}}</ref> و با اندازه‌گیری نرخ [[انبساط جهان]] و برون‌یابی به عقب در زمان می‌توان سن جهان را محاسبه کرد.

== توضیح ==
مدل تطبیقی [[مدل لامبدا-سی‌دی‌ام|لامبدا-سی‌دی‌ام]] تکامل جهان از وضعیت بسیار داغ، متراکم و یکنواخت اولیه تا وضعیت کنونی آن در بازه‌ای به طول ۱۳٫۷۷ میلیارد سال را توصیف می‌کند.<ref>{{cite web
 |date=2 April 2013
 |title=Cosmic Detectives
 |url=http://www.esa.int/Our_Activities/Space_Science/Cosmic_detectives
 |publisher=[[سازمان فضایی اروپا|European Space Agency]]
 |accessdate=2013-04-15
}}</ref>
این مدل از لحاظ نظری به خوبی فهمیده شده و [[کیهان‌شناسی مشاهده‌ای|مشاهدات نجومی]] دقیقی مانند [[دبلیومپ]] نیز آن را تأیید می‌کنند. اما نظریات مربوط به سرآغاز و پیدایش حالت اولیه در حد گمانه‌زنی باقی‌مانده‌اند. اگر با استفاده از مدل لامبدا-سی‌دی‌ام به سوی گذشته برون‌یابی کنیم در لحظهٔ اولیه جهان به یک نقطهٔ [[تکینگی گرانشی|تکینگی]] می‌رسیم. این تکینگی را تکینگی نخستین یا تکینگی مه‌بانگ می‌نامند. 

اگرچه از لحاظ نظری جهان ممکن است تاریخی طولانی‌تری داشته باشد، [[اتحادیه بین‌المللی اخترشناسی]]<ref>{{cite news
 |last=Chang |first=K.
 |date=9 March 2008
 |title=Gauging Age of Universe Becomes More Precise
 |url=http://www.nytimes.com/2008/03/09/science/space/09cosmos.html?_r=1&oref=slogin
 |work=[[نیویورک تایمز|The New York Times]]
 |accessdate=
}}</ref>
از واژهٔ «سن جهان» برای به اشاره به مدت زمان انبساط لامبدا-سی‌دی‌ام یا به عبارت دیگر زمان سپری شده پس از مه‌بانگ در [[جهان قابل مشاهده]]، استفاده می‌کند.

== محدودیتهای مشاهداتی ==
از آنجا که سن جهان باید حداقل به اندازه سن قدیمی‌ترین چیزهای درون آن باشد، برخی مشاهدات هستند که حد پایینی برای سن جهان تعیین می‌کنند؛<ref>{{cite journal|last=Chaboyer|first=Brian|date=1 December 1998|title=The age of the universe|url=https://archive.org/details/sim_physics-reports_1998-12_307_1-4/page/23|journal=Physics Reports|volume=307|issue=1-4|pages=23-30|doi=10.1016/S0370-1573(98)00054-4}}</ref><ref>{{cite journal|last=Chaboyer|first=Brian|date=16 February 1996|title=A Lower Limit on the Age of the Universe|url=https://archive.org/details/sim_science_1996-02-16_271_5251/page/957|journal=Science|volume=271|issue=5251|pages=957-961|arxiv=astro-ph/9509115|doi=10.1126/science.271.5251.957}}</ref> از جمله این مشاهدات می‌توان به دمای سردترین [[کوتوله سفید|کوتوله‌های سفید]] است که هر چه از عمرشان می‌گذرد، سردتر می‌شوند، و کم‌نورترین نقطه خاموشی ستارگان [[رشته اصلی]] در خوشه‌ها اشاره کرد.

== پارامترهای کیهانی ==
[[پرونده:Mplwp universe scale evolution.svg|بندانگشتی|400x400پیکسل|سن کنونی جهان را می‌توان با اندازه‌گیری [[قانون هابل|ثابت هابل]] و برون‌یابی به عقب در زمان و با داشتن مقادیر مشاهده‌شده برای پارامترهای چگالی (Ω) محاسبه نمود. پیش از کشف [[انرژی تاریک]] اینگونه پنداشته می‌شد که جهان تنها در تسلط ماده است و در نتیجه Ω روی نمودار همان Ω<sub>''m''</sub> در نظر گرفته می‌شد. توجه کنید که [[جهان شتاب‌دار]] بیشترین سن را دارد، در حالیکه جهان منتهی به [[مه‌رمب]] کمترین سن را داراست.]]
[[پرونده:Age Universe Planck 2013.png|چپ|بندانگشتی|400px|مقدار فاکتور اصلاح سن، ''F''، به صورت تابعی از دو پارامتر [[کیهان‌شناسی فیزیکی|کیهان‌شناسی]] نمایش داده‌شده‌است: چگالی نسبی کنونی ماده Ω<sub>''m''</sub> و چگالی [[ثابت کیهانی]] Ω<sub>''Λ''</sub>. [[مدل لامبدا-سی‌دی‌ام|دقیقترین مقادیر]] برای این پارامترها با مربع کوچکی روی نمودار در قسمت چپ-بالای شکل، و مقادیرشان برای جهان در تسلط ماده توسط ستاره‌ای در قسمت پایین-راست شکل مشخص گردیده‌است .]]

مسئلهٔ تعیین سن جهان ارتباط تنگاتنگی با مسئلهٔ تعیین اندازه‌های پارامترهای کیهانشناسی دارد. امروزه اغلب این کار از طریق [[مدل لامبدا-سی‌دی‌ام]] انجام می‌پذیرد که در آن چنین پنداشته می‌شود که جهان از ماده باریونی (ماده معمولی)، [[ماده تاریک]]، تابش (شامل [[فوتون]]‌ها و [[نوترینو]]‌ها) و یک [[ثابت کیهان‌شناسی]] تشکیل می‌شود. سهم جزئی هر یک از اینها در [[چگالی انرژی]] کل جهان با پارامترهای چگالی Ω<sub>''m''</sub>، Ω<sub>''r''</sub>، و Ω<sub>Λ</sub> نمایش داده می‌شود. برای توصیف مدل کامل لامبدا-سی‌دی‌ام به چند پارامتر دیگر نیز نیاز است اما برای محاسبهٔ سن جهان این پارامترها به همراه [[قانون هابل|پارامتر هابل]] <math>H_0</math> اهمیت بیشتری دارند.

با دردست‌داشتن اندازه‌های دقیق این پارامترها می‌توان با استفاده از [[معادلات فریدمان]] سن جهان را محاسبه نمود. این معادله نرخ تغییرات [[فاکتور مقیاس]] a(t را با محتوای مادهٔ جهان مرتبط می‌سازد. با معکوس کردن این رابطه می‌توان نرخ تغییرات زمان بر حسب تغییرات فاکتور مقیاس را محاسبه نمود و با [[انتگرال‌گیری]] از آن سن جهان را محاسبه نمود. از این راه سن ''t''<sub>0</sub> جهان از طریق عبارتی به شکل زیر به دست می‌آید،
:<math>t_0 = \frac{1}{H_0} F(\Omega_r,\Omega_m,\Omega_\Lambda,\dots) </math>
که در آن <math>H_0</math> پارامتر هابل است و تابع F تنها به سهم جزئی اجزای تشکیل دهندهٔ محتوای انرژی جهان بستگی دارد. نخستین برداشتی که ممکن است از این رابطه به ذهن برسد این است که سن جهان تا حدود زیادی توسط [[قانون هابل|پارامتر هابل]] تعیین می‌شود و محتوای ماده و انرژی جهان اندکی مقدار آن را اصلاح می‌کند، بنابراین با استفاده از [[ثابت هابل|پارامتر هابل]] می‌توان با تقریب سن جهان را تخمین زد. سن جهان تقریباً با معکوس پارامتر هابل (که زمان هابل نیز نامیده می‌شود) برابر است. مقدار <math>H_0</math> برابر با {{val|۶۸|u=km/s/Mpc}} است و در نتیجه سن تقریبی جهان از این راه در حدود <math>1/H_0</math> = {{val|۱۴٫۴}} میلیارد سال تخمین زده می‌شود.<ref>{{Cite book
 |last=Liddle |first=A. R.
 |year=2003
 |title=An Introduction to Modern Cosmology
 |url=https://archive.org/details/introductiontomo00lidd_717 |edition=2nd |page=[https://archive.org/details/introductiontomo00lidd_717/page/n73 57]
 |publisher=[[John Wiley & Sons|Wiley]]
 |isbn=0-470-84835-9
}}</ref>

برای به‌دست‌آوردن مقدار دقیقتر سن جهان باید فاکتوراصلاح ''F'' محاسبه شود. این کار به‌طور عمومی از طریق روش‌های عددی انجام می‌پذیرد و نتیجهٔ آن برای محدوده‌ای از اندازه‌های پاراکترهای کیهان‌شناسی در شکل نشان داده شده‌است. برای اندازه‌های پلانک (Ω<sub>''m''</sub>, Ω<sub>''Λ''</sub>) = (۰٫۳۰۸۶، ۰٫۶۹۱۴) که با مربع کوچکی در قسمت بالای سمت چپ مشخص گردیده، مقدار ''F'' برابر ۰٫۹۵۶ است. برای یک جهان تخت بدون ثابت کیهانی که روی نمودار با یک [[ستاره]] کوچک در گوشهٔ پایین راست نشان داده شده، ''F'' = {{Frac|۲|۳}}. یعنی برای یک مقدار ثابت پارامتر هابل، جهان تخت بدون ثابت کیهانی سن کمتری دارد. برای محاسبهٔ این مقادیر Ω<sub>''r''</sub> ثابت در نظر گرفته شده‌است و این تقریباً معادل است با اینکه دمای [[تابش زمینه کیهانی]] را ثابت فرض کنیم.

علاوه بر [[ماهواره پلانک]]، از [[کاوشگر ناهمسانگردی ریزموجی ویلکینسون]] (دبلیومپ) نیز در تعیین سن دقیق جهان مورد استفاده قرار گرفته‌است. اندازه‌گیری‌های [[تابش زمینه کیهانی]] برای تعیین محدودهٔ مقدار محتوای مادی Ω<sub>''m''</sub><ref>{{cite web
 |last=Hu
 |first=W.
 |title=Animation: Matter Content Sensitivity. The matter-radiation ratio is raised while keeping all other parameters fixed.
 |url=http://background.uchicago.edu/~whu/physics/anim2.html
 |publisher=[[دانشگاه شیکاگو]]
 |accessdate=2008-02-23
 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080223184613/http://background.uchicago.edu/~whu/physics/anim2.html
 |archivedate=۲۳ فوریه ۲۰۰۸
 |deadurl=no
}}</ref>
و همچنین پارامتر خمش Ω<sub>''k''</sub><ref name="anim3">{{cite web
 |last=Hu
 |first=W.
 |title=Animation: Angular diameter distance scaling with curvature and lambda
 |url=http://background.uchicago.edu/~whu/physics/anim3.html
 |publisher=[[دانشگاه شیکاگو]]
 |accessdate=2008-02-23
 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080223184618/http://background.uchicago.edu/~whu/physics/anim3.html
 |archivedate=۲۳ فوریه ۲۰۰۸
 |deadurl=no
}}</ref>
بسیار سودمند است، هرچند که حساسیت چندانی به‌طور مستقیم به پارامتر ثابت کیهانی Ω<sub>Λ</sub> نشان نمی‌دهد.<ref name="anim3"/> دلیل این امر تا حدودی این است که ثابت کیهانی تنها در [[انتقال به سرخ]]‌های پایین اهمیت می‌یابد. دقیقترین محاسبات پارامتر هابل ''H''<sub>0</sub> از رصدگری [[ابرنواختر نوع Ia|ابرنواخترهای نوع Ia]] به‌دست می‌آید. از ترکیب نتایج این اندازه‌گیری‌ها دقیقترین رقم پذیرفته‌شده برای سن جهان به‌دست می‌آید که پیشتر عنوان شد.

در صورت ثابت بودن دیگر پارامترها، ثابت کیهانی سن جهان را بیشتر می‌کند. این مسئله از این رو اهمیت دارد که تا پیش از اینکه ثابت کیهانی مورد پذیرش همگانی قرار گیرد، مدل [[مه‌بانگ]] در توضیح اینکه چرا سن [[خوشه ستاره‌ای کروی|خوشه‌های کروی]] در [[کهکشان راه شیری]] بیشتر از سن جهان به نظرمی‌رسد، ناتوان بود. سن جهان در آن زمان با استفاده از پارامتر هابل و بر پایه این پندار که جهان تنها از ماده تشکیل شده، محاسبه شده بود.<ref>{{cite web
 |date=1 July 2011
 |title=Globular Star Clusters
 |url=http://www.seds.org/messier/glob.html
 |publisher= SEDS
 |accessdate=2013-07-19
 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080224064318/http://seds.org/messier/glob.html
 |archivedate=۲۴ فوریه ۲۰۰۸
 |deadurl=no
}}</ref><ref>{{cite web
 |last=Iskander
 |first=E.
 |date=11 January 2006
 |title=Independent age estimates
 |url=http://www.astro.ubc.ca/people/scott/bbage.html
 |publisher=[[دانشگاه بریتیش کلمبیا|University of British Columbia]]
 |accessdate=2008-02-23
 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080306024809/http://www.astro.ubc.ca/people/scott/bbage.html
 |archivedate=۶ مارس ۲۰۰۸
 |deadurl=no
}}</ref>
معرفی ثابت کیهانی باعث می‌شود که سن محاسبه شده برای جهان بیشتر از سن خوشه‌های کروی گردد و همچنین ویژگی‌های دیگری را نیز توضیح می‌دهد که مدل‌های صرفاً مادی از توضیح آن ناتوانند.<ref>{{cite arXiv
 |last1=Ostriker   |first1=J.P.
 |last2=Steinhardt |first2=P.J.
 |year=1995
 |title=Cosmic concordance
 |eprint=astro-ph/9505066
}}</ref>

== دبلیومپ ==
بر پایهٔ انتشار داده‌های ۹ سالهٔ پروژه [[کاوشگر ناهمسانگردی ریزموجی ویلکینسون]] (دبلیومپ) [[ناسا]] در سال ۲۰۱۲، سن جهان در حدود {{val|۱۳٫۷۷۲|۰٫۰۵۹|e=۹}} سال تخمین زده شد (۱۳٫۷۷۲ میلیارد سال با خطای بعلاوه یا منهای ۵۹ میلیون سال).<ref name="arxiv-20121220"/>

هرچند که این رقم برای سن جهان بر پایهٔ این فرض محاسبه شده‌است که مدل‌های زیربنایی پروژه درست هستند. سایر روش‌ها برای تخمین سن جهان ممکن است نتایج متفاوتی تولید کنند.<ref>{{cite journal
 |last1=de Bernardis |first1=F.
 |last2=Melchiorri |first2=A.
 |last3=Verde |first3=L.
 |last4=Jimenez |first4=R.
 |year=2008
 |title=The Cosmic Neutrino Background and the Age of the Universe
 |journal=[[Journal of Cosmology and Astroparticle Physics]]
 |volume=2008 |issue=3 |pages=20
 |arxiv=0707.4170
 |bibcode=2008JCAP...03..020D
 |doi=10.1088/1475-7516/2008/03/020
}}</ref>

این اندازه‌گیری‌ها با استفاده از مکان نخستین پیک آکوستیک در طیف توان [[تابش زمینه کیهانی|ریزموج زمینه]] برای تعیین اندازه سطح جداسازی(اندازه جهان در زمان [[دوره بازترکیبی (مه‌بانگ)|بازترکیبی]])، به دست‌آمده‌اند. زمان رسیدن نور به این سطح،  به عددی قابل اطمینان برای سن جهان می‌رسد. با فرض اعتبار مدل‌های استفاده‌شده در تعیین این سن، به حاشیه خطایی نزدیک به یک درصد می‌رسیم.<ref name="wmap">
{{cite journal
 |first=D. N. |last=Spergel
 |date=2003
 |title=First-Year Wilkinson Microwave Anisotropy Probe (WMAP) Observations: Determination of Cosmological Parameters
 |journal=[[The Astrophysical Journal Supplement Series]]
 |volume=148 |issue=1 |pages=175–194
 |arxiv=astro-ph/0302209
 |bibcode=2003ApJS..148..175S
 |doi=10.1086/377226
|s2cid=10794058
 |display-authors=etal}}</ref>

== ماهواره پلانک ==
در سال ۲۰۱۵، [[ماهواره پلانک]] [[آژانس فضایی اروپا]] سن جهان را {{val|۱۳.۸۱۳|۰.۰۳۸}} میلیارد سال تخمین زد. این رقم کمی از رقم اندازه‌گیری شده [[دبلیومپ]] بیشتر است اما همچنان در محدوده عدم قطعیت سن محاسبه‌شده از داده‌های دبلیومپ قرار می‌گیرد. <ref name="Planck 2015"/>

در جدول زیر، اعداد در فاصله اطمینان ۶۸٪ برای مدل لامبداسی‌دی‌ام هستند.
*'''TT''', '''TE''', '''EE''': [[چگالی طیفی|طیف توان]] [[تابش زمینه کیهانی]] (CMB) پلانک 
*'''lowP''': Planck  داده‌های [[قطبش (موج‌ها)|قطبیدگی]] در احتمال پایین-ℓ پلانک
*'''lensing''': بازسازی [[همگرایی گرانشی]] CMB
*'''ext''': داده‌های خارجی (BAO+JLA+H0). BAO: [[نوسانات آکوستیک باریونی]]، JLA: تحلیل پیوسته [[منحنی نور|منحنی نوری]]، H0: [[قانون هابل|ثابت هابل]]

{| class="wikitable"
|+ [[لامبدا-سی دی ام|پارامترهای کیهان‌شناسی]] از نتایج ۲۰۱۵ پلانک<ref name="Planck 2015">{{Cite journal|author=Planck Collaboration|year=2016|title=Planck 2015 results. XIII. Cosmological parameters (See PDF, page 32, Table 4, Age/Gyr, last column).|url=http://man.ac.uk/sF4eq0|journal=Astronomy & Astrophysics|volume=594|page=A13|arxiv=1502.01589|bibcode=2016A&A...594A..13P|doi=10.1051/0004-6361/201525830|s2cid=119262962}}</ref>
|-
! پارامتر !! نماد !! TT+lowP !! TT+lowP{{سخ}}+lensing !! TT+lowP{{سخ}}+lensing+ext !! TT,TE,EE+lowP !! TT,TE,EE+lowP{{سخ}}+lensing !! TT,TE,EE+lowP{{سخ}}+lensing+ext
|-
| سن جهان{{سخ}}(Ga) || <math>t_0</math> || {{val|13.813|0.038}} || {{val|13.799|0.038}} || {{val|13.796|0.029}} || {{val|13.813|0.026}} || {{val|13.807|0.026}} || {{val|13.799|0.021}}
|-
| ثابت هابل{{سخ}}({{frac|km|Mpc⋅s}}) || <math>H_0</math> || {{val|67.31|0.96}} || {{val|67.81|0.92}} || {{val|67.90|0.55}} || {{val|67.27|0.66}} || {{val|67.51|0.64}}|| {{val|67.74|0.46}}
|}

در سال ۲۰۱۸، جدیدترین عدد تخمینی پلانک برای سن جهان به {{val|۱۳.۷۷۲|.۰۴۰}} میلیارد سال تغییر کرد.

== جستارهای وابسته ==

* [[سن زمین]]
* [[اصل انسان‌نگر]]
* [[تقویم کیهانی]]

== منابع ==
{{پانویس|۲|چپ‌چین=بله}}
{{موضوعات کیهان‌شناسی}}

[[رده:کیهان‌شناسی]]
[[رده:کیهان‌شناسی فیزیکی]]
[[رده:کیهان‌زایی]]
[[رده:گیتی]]
[[رده:مه‌بانگ]]
[[رده:مفهوم‌ها در اخترشناسی]]