نمایش مبدأ برای خیام

{{کاربردهای دیگر}}
{{جعبه اطلاعات شاعر و نویسنده
| نام                    = خَیّام نیشابوری
| تصویر                  =Hakim Omar Khayam - panoramio.jpg
| توضیح تصویر            =مجسمه عمر خیام، اثر [[ابوالحسن صدیقی]]
| اندازه تصویر           = 220px
| نام اصلی               = غیاث‌الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری
| زمینه فعالیت           = [[ریاضیات]]، [[اخترشناسی]]، [[شعر]]، [[فلسفه]]،<ref>''بزرگان فلسفه''، هنری توماس، ترجمهٔ [[فریدون بدره‌ای]]، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۸، صص۱۶۷–۱۷۰.</ref> [[تاریخ]]، [[گاه‌شماری]]، [[موسیقی]]
| ملیت                   = [[مردمان ایرانی|ایرانی]]
| تاریخ تولد             = ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ {{-}}[[۴۴۰ (قمری)]]{{سخ}}۱۸ مه ۱۰۴۸
| والدین                 = ابراهیم خیام نیشابوری (پدر)
| تاریخ مرگ              = ۱۲ آذر ۵۱۰{{-}}[[۵۳۶ (قمری)]]{{سخ}}[[۱۱۳۱ (میلادی)]]
| محل مرگ                 = [[نیشابور]]
| محل زندگی               = [[حیره (نیشابور)|حیره]]، نیشابور، اصفهان
| دین                      = [[ندانم گرا]]، به اعتقاد برخی [[خداناباور]]
| مدفن                   = [[حیره (نیشابور)|قبرستان حیرهٔ نیشابور]]، [[آرامگاه خیام]]{{سخ}}{{coord|36|9|57.21|N|58|49|20.2|E|region:IR|display=inline}}
| در زمان حکومت           = [[سلجوقیان]]
| اتفاقات مهم             = سقوط دولت [[بوییان|آل‌بویه]]، قیام دولتِ [[سلجوقیان|سلجوقی]]، [[جنگ‌های صلیبی]]، ظهور [[باطنیان]]
| نام دیگر               =خیامی، خیام نیشابوری، خیامی النّیسابوری<ref name=ToolAutoGenRef2>دهخدا ۹۷۸، ۹۸۰</ref>
| لقب                     = حکیم حجة الحق<ref>نوزده مقاله دربارهٔ حکیم عمر خیام نیشابوری، مقدمه</ref>

| بنیانگذار               =
| پیشه                   =
| سال‌های نویسندگی        =
| سبک نوشتاری             =
| کتاب‌ها                 = ''رسالة فی شرح ما أشکل مِن مُصادَراتِ [[اقلیدس]]''، رسالهٔ ''مشکلات الحساب'' (مسائلی در [[حساب]])، ''القول علی اجناس الذی بالاربعه'' (دربارهٔ [[موسیقی]])
|مقاله‌ها                = رساله در [[جبر]]
| نمایشنامه‌ها            =
| فیلم‌نامه‌ها             =
| دیوان اشعار             = ''[[رباعیات خیام]]''
| تخلص                    = خیام
| فیلم (های) ساخته بر اساس اثر(ها)=
| همسر                    =
| شریک زندگی             =
| تحصیلات                  =
| دانشگاه                = [[نظامیه نیشابور|نظامیهٔ نیشابور]]
| شاگرد                  = [[ابن سینا]]، [[امام موفق نیشابوری]]
| استاد                  =
| علت شهرت               = تدوین [[گاه‌شماری جلالی|تقویم جلالی]]، ''رباعیات''، فلسفهٔ طبیعی (مادی)، ریاضیات، منطق و متافیزیک، [[مثلث خیام|مثلث خیام-پاسکال]]، [[چهارضلعی خیام-ساکری]]
| تأثیرگذاشته بر         = [[خواجه نصیرالدین طوسی]]، [[خازنی]]، [[نظامی عروضی]]، [[حافظ]]، [[صادق هدایت]]، [[آندره ژید]]، [[جان والیس]]، [[جیرولامو ساکری]]، [[ادوارد فیتزجرالد]]، [[موریس بوشور]]، [[آنری کزلیس]]، [[ژان شاپلن]]، [[امین معلوف]]
| تأثیرپذیرفته از         =[[اقلیدس]]، [[ابن سینا]]، [[محمد بن موسی خوارزمی]] و [[آپولونیوس]]
| وبگاه                  =
| گفتاورد                =
| امضا                  =
|مذهب=سنی}}

{{خیام (نوار کناری)}}
'''عُمَر خَیّام نِیشابوری''' (نام کامل: '''غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری''') (حدود [[۴۴۰ (قمری)|۴۴۰]] تا ۵۱۵ یا [[۵۱۷ (قمری)|۵۱۷]] هجری قمری)<ref>تاریخ فوت در دانشنامهٔ بریتانیکا، ذیل مدخل خیام مضبوط است.</ref><ref>{{یادکرد وب|کد زبان=en|وبگاه=MacTutor|نشانی=https://mathshistory.st-andrews.ac.uk/Biographies/Khayyam/|عنوان=Omar khayyam}}</ref><ref>{{یادکرد وب|کد زبان=en|وبگاه=britannica|نشانی=https://www.britannica.com/biography/Omar-Khayyam-Persian-poet-and-astronomer|عنوان=Omar khayyam}}</ref> که '''خیامی'''، '''خیام نیشابوری'''، '''عمر خیام''' و '''خیامی النّیسابوری'''<ref name=ToolAutoGenRef2/> هم نامیده شده است، [[همه‌چیزدان]]،<ref>{{cite book|last1=Reference|first1=Marshall Cavendish|title=Illustrated Dictionary of the Muslim World|date=2011|publisher=Marshall Cavendish|isbn=978-0-7614-7929-1|page=126|url=https://books.google.com/books?id=8Zp_5IydPGgC&pg=PA126&dq=Persian+polymath&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi1sOSZtM3UAhVGLVAKHdjECKUQ6AEITzAI#v=onepage&q=Persian%20polymath&f=false|language=en|quote=Persian poet, philosopher, astronomer, and mathematician Omar Khayyam was a Persian polymath, accomplished in fields as diverse as philosophy, astronomy, and math. Best known in modern Iran for his scientific achievements, ...}}</ref><ref>{{cite book|last1=Vatandoust|first1=Soraya|title=Authentic Iran: Modern Presentation of Ancient Recipes|date=2015|publisher=Xlibris Corporation|isbn=978-1-4990-4061-6|page=117|url=https://books.google.com/books?id=eut7BwAAQBAJ&pg=PA117&dq=Persian+polymath&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj5x5Kvuc3UAhUOLVAKHU0JAAM4FBDoAQhHMAY#v=onepage&q=Persian%20polymath&f=false|language=en|quote=He was a Persian polymath, philosopher, mathematician, astronomer and poet.}}</ref> [[فیلسوف]]، [[ریاضی‌دان]]، [[اخترشناسی|ستاره‌شناس]] و [[شاعر]] [[رباعی]]‌سرای [[ایران]]ی در دورهٔ [[سلجوقیان|سلجوقی]] بود. گرچه جایگاه علمی خیام برتر از جایگاه [[تاریخ ادبیات فارسی|ادبی]] اوست و لقبش «'''حجّةالحق'''» بوده است،<ref name=autogenerated3>دنیای نویسندگان و شعرا، خیام، حکیم عمر، ص۴۱</ref> ولی آوازهٔ وی مدیون [[رباعیات]] منسوب به او است که شهرت جهانی دارد. [[رباعیات خیام]] به بیشترِ [[فهرست زبان‌های جهان|زبان‌های زنده]] دنیا برگردانده شده است.{{مدرک}} آوازهٔ وی در غرب به‌طور مشخص بیشتر مدیون ترجمهٔ [[ادوارد فیتزجرالد]]<ref>Edward Fitzgerald</ref> از رباعیات او به [[زبان انگلیسی]] است.

یکی از برجسته‌ترین کارهای وی را می‌توان سر و سامان دادن و سرپرستی محاسبات [[گاه‌شماری]] [[ایران]] در زمان وزارت [[نظام‌الملک|خواجه نظام‌الملک]] که در دورهٔ پادشاهی [[ملک‌شاه سلجوقی]] (۴۲۶–۴۹۰ هجری قمری) بود، دانست. وی در [[ریاضیات]]، [[نجوم]]، [[علوم ادبی]]، [[علوم دینی|دینی]] و [[تاریخ]]ی استاد بود. نقش خیام در حل معادلات درجهٔ سوم و مطالعاتش دربارهٔ [[اصل پنجم اقلیدس]] نام او را به‌عنوان ریاضی‌دانی برجسته در تاریخ علم ثبت کرده است.<ref>روزنفلد و یوشکویچ ۱۴۶</ref> نوپیدا کردن نظریه‌ای دربارهٔ نسبت‌های هم‌ارز با نظریهٔ [[اقلیدس]] نیز از مهم‌ترین کارهای اوست.<ref>Victor J. Katz (1998), History of Mathematics: An Introduction, p. 270, Addison-Wesley, {{ISBN|0-321-01618-1|en}}:
"In some sense, his treatment was better than ibn al-Haytham's because he explicitly formulated a new postulate to replace Euclid's rather than have the latter hidden in a new definition."</ref><ref>{{یادکرد وب|کد زبان=fa|تاریخ=۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۹|وبگاه=باشگاه خبرنگاران جوان|نشانی=https://www.yjc.news/fa/news/7356998/خیام-حکیمی-که-یکی-از-حفره-های-ماه-به-اسم-او-نامگذاری-شده-است|عنوان=خیام؛ حکیمی که یکی از حفره‌های ماه به اسم او نامگذاری شده است}}</ref>

شماری از [[تذکره|تذکره‌نویسان]]، خیام را شاگرد [[ابن‌سینا]] و شماری نیز او را شاگرد [[امام موفق نیشابوری]] خوانده‌اند.<ref name=autogenerated3/><ref>رباعیات خیام، شرحی دربارهٔ حکیم عمر خیام نیشابوری، صاحبعلی مَلِکی، ص ۱۰</ref><ref>حسن صباح، محمد احمدپناهی، ص ۹۰</ref> صحت این فرضیه که خیام شاگرد [[ابن‌سینا]] بوده است، بسیار دور از ذهن می‌نماید؛ زیرا از دیدِ زمانی با هم تفاوت زیادی داشته‌اند. خیام در جایی [[ابن‌سینا]] را استاد خود می‌داند، ولی این استادی ابن‌سینا جنبهٔ معنوی دارد.<ref>{{یادکرد وب|کد زبان=fa|تاریخ=۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۹|وبگاه=خبرگزاری جمهوری اسلامی|نشانی=https://plus.irna.ir/news/83789951/معمای-ارتباط-خیام-و-ابن-سینا|عنوان=معمای ارتباط خیام و ابن‌سینا}}</ref>

== منبع‌شناسی ==
=== منابع دست اول ===
در کتاب‌های کهنی که زندگی خیام و کارهای او را بیان کرده‌اند، اختلاف‌های بسیاری، به‌ویژه در تاریخ تولد و مرگ او وجود دارد.<ref>{{پک|محسنی‌نیا|۱۳۸۹|ک=خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب|ص=۱}}</ref> نخستین منبعی که به‌طور گسترده خیام را معرفی کرده است، ''[[چهارمقاله|چهار مقالهٔ]]'' [[نظامی عروضی]]، نوشته‌شده نزدیک ۵۵۰ قمری است.<ref>{{پک|محسنی‌نیا|۱۳۸۹|ک=خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب|ص=۱}}</ref><ref>{{پک|محسنی‌نیا|۱۳۸۹|ک=خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب|ص=۲}}</ref> دومین زندگی‌نامهٔ خیام را [[ابوالحسن بیهقی|ابوالحسن علی بیهقی]]، در ۵۵۶ قمری،<ref>{{پک|محسنی‌نیا|۱۳۸۹|ک=خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب|ص=۱}}</ref> در کتاب ''تتمهٔ صوان الحکمه'' یا ''تاریخ الحکما'' نوشته است.<ref>{{پک|قربانی|۱۳۷۵|ک=زندگی‌نامهٔ ریاضیدانان دورهٔ اسلامی از سدهٔ سوم تا سدهٔ یازدهم هجری|ص=۳۲۵}}</ref><ref>{{پک|خیام|۱۳۷۸|ک=رباعیات خیام|ص=۲۷}}</ref> نظامی عروضی و ابوالحسن بیهقی، هردو هم دوره خیام بوده و او را از نزدیک دیده‌اند.<ref>{{پک|خیام|۱۳۷۸|ک=رباعیات خیام|ص=۲۷}}</ref><ref>{{پک|خیام|۱۳۷۸|ک=رباعیات خیام|ص=۲۶}}</ref>

دیگر متون کهنی که کم و بیش مطالبی دربارهٔ خیام و آثارش در آن‌ها یافت می‌شود عبارتند از:
* میزان الحکمه از [[خازنی|عبدالرحمان خازنی]] (۵۱۵ قمری)
* رسالهٔ الزاجر للصغار فی معارضة الکبار از [[محمود زمخشری|زمخشری]] (۵۱۶ق)
* خریدة القصر از [[عمادالدین اصفهانی|عمادالدین کاتب اصفهانی]] (۵۷۱ق)
* نزهة الروح از [[شهرزوری]] (۵۸۶ق)
* [[مرصادالعباد]] از [[نجم‌الدین رازی]] (۶۱۹ق)
* تاریخ الحکما از [[قفطی]] (۶۲۶ق)<ref>{{پک|محسنی‌نیا|۱۳۸۹|ک=خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب|ص=۱}}</ref>
* [[الکامل فی التاریخ]] از [[عزالدین بن اثیر|ابن اثیر]]<ref>{{پک|محسنی‌نیا|۱۳۸۹|ک=خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب|ص=۲}}</ref>
* شذرات الذهب از [[ابن العماد حنبلی]]،<ref>{{پک|محسنی‌نیا|۱۳۸۹|ک=خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب|ص=۱۸}}</ref>
* [[آثارالبلاد و اخبارالعباد|آثار البلاد و اخبار العباد]] از [[زکریای قزوینی|قزوینی]] (۶۷۴ق)<ref>{{پک|محسنی‌نیا|۱۳۸۹|ک=خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب|ص=۱}}</ref>

[[بدیع‌الزمان فروزانفر]] رسالهٔ نحو القلوب [[عبدالکریم قشیری|قشیری]] (درگذشتهٔ ۴۶۵ قمری)، و رسالهٔ الزاجر للصغار زمخشری را کهن‌ترین بن مایه‌ها دربارهٔ خیام و زندگی او می‌داند.<ref>{{پک|محسنی‌نیا|۱۳۸۹|ک=خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب|ص=۲}}</ref>

=== پیشینهٔ پژوهش‌ها درمورد شخصیت و شعر خیام در ایران ===
[[صادق هدایت]] نخستین کسی در ایران دانسته شده است که برای تشخیص رباعیات اصیل خیام دست به کاری پژوهشی زده است.<ref>{{پک|حسام‌پور|حسنلی|۱۳۸۸|ک=رویکردهای پنج‌گانه در خیام‌شناسی|ص=۱۸۵}}</ref> هدایت دو اثر دربارهٔ خیام منتشر کرده است: مقالهٔ «مقدمه‌ای بر رباعیات خیام» در سال ۱۳۰۳ خورشیدی و کتاب [[ترانه‌های خیام (کتاب)|ترانه‌های خیام]] در سال ۱۳۱۳ خورشیدی. تاکنون نوشته‌های گوناگونی دربارهٔ این دو نوشته، و نقش هدایت در خیام‌شناسی پدید آمده است.<ref>{{پک|حسام‌پور|حسنلی|۱۳۸۸|ک=رویکردهای پنج‌گانه در خیام‌شناسی|ص=۱۸۶}}</ref>

در سال ۱۳۲۱ خورشیدی [[محمدعلی فروغی]] و [[قاسم غنی]] کتاب رباعیات حکیم خیام نیشابوری را منتشر کردند که شامل پیش گفتاری نسبتاً طولانی است و در آن ۱۸۷ رباعی از میان رباعیات منسوب به خیام، اصیل تشخیص داده شده است.<ref>{{پک|حسام‌پور|حسنلی|۱۳۸۸|ک=رویکردهای پنج‌گانه در خیام‌شناسی|ص=۱۸۸}}</ref> در این کتاب، دیدگاه کسانی که رباعیات خیام را دلیل کفر او دانسته‌اند نقد شده و بر دین‌داری و حیرت او در کار جهان و معمای هستی تأکید شده است.<ref>{{پک|حسام‌پور|حسنلی|۱۳۸۸|ک=رویکردهای پنج‌گانه در خیام‌شناسی|ص=۱۸۹}}</ref> این رویکردهای فروغی و غنی در میان خیام‌پژوهان ایرانی جایگاه ویژه‌ای یافت و پژوهشگرانی چون [[اسماعیل یکانی]] در عمر خیام نادرهٔ ایام (۱۳۴۲ خورشیدی)، [[علی دشتی]] در دمی با خیام (۱۳۴۴ خورشیدی)، [[محمدمهدی فولادوند]] در خیام‌شناسی (۱۳۴۷ خورشیدی)،<ref>{{پک|حسن‌لی|حسام‌پور|۱۳۸۸|ک=کارنامهٔ خیام‌پژوهی در سدهٔ چهاردهم|ص=۱۲۱}}</ref> جعفر آقایان چاووشی در سیری در افکار علمی و فلسفی حکیم عمر خیام نیشابوری (۱۳۵۸ خورشیدی)،<ref>{{پک|حسن‌لی|حسام‌پور|۱۳۸۸|ک=کارنامهٔ خیام‌پژوهی در سدهٔ چهاردهم|ص=۱۲۲}}</ref> علیرضا ذکاوتی قراگزلو در عمر خیام نیشابوری حکیم و شاعر (۱۳۷۷ خورشیدی)<ref>{{پک|حسن‌لی|حسام‌پور|۱۳۸۸|ک=کارنامهٔ خیام‌پژوهی در سدهٔ چهاردهم|ص=۱۲۳}}</ref> خیام را با همان رویکرد معرفی کرده‌اند.<ref>{{پک|حسام‌پور|حسنلی|۱۳۸۸|ک=رویکردهای پنج‌گانه در خیام‌شناسی|ص=۱۸۹}}</ref>

برپایهٔ پژوهش حسن‌لی و حسام‌پور، از سال ۱۳۰۰ خورشیدی تا پایان سال ۱۳۸۰ خورشیدی ۴۲۵ مقاله دربارهٔ خیام در ایران منتشر شده است.<ref>{{پک|حسن‌لی|حسام‌پور|۱۳۸۸|ک=کارنامهٔ خیام‌پژوهی در سدهٔ چهاردهم|ص=۱۰۱}}</ref> از این شمار، بیشترین مقاله‌ها دربارهٔ «زندگی، شخصیت و شعر خیام» بوده است (۱۶۶ مقاله) و به موضوع‌هایی مانند «زیبایی‌شناسی شعر» (۱ مقاله)، «نسخه‌شناسی» (۸ مقاله)، و «بررسی آثار کلامی و فلسفی خیام» (۱۸ مقاله) کم‌تر پرداخته شده است. در همان بازهٔ زمانی ۷۰ کتاب در پیوند با خیام در ایران منتشر شده بوده است.<ref>{{پک|حسن‌لی|حسام‌پور|۱۳۸۸|ک=کارنامهٔ خیام‌پژوهی در سدهٔ چهاردهم|ص=۱۱۹}}</ref>

== زندگی ==
عمر خیام در سدهٔ پنجم هجری قمری در [[نیشابور]] در [[قرون وسطی]] زاده شد.<ref>{{یادکرد وب|کد زبان=Fa|وبگاه=دانشنامه رشد|نشانی=http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=خیام&SSOReturnPage=Check&Rand=0|عنوان=خیام|بازبینی=۱۲ آوریل ۲۰۲۲|archive-date=۲۱ اکتبر ۲۰۲۱|archive-url=https://web.archive.org/web/20211021124143/http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%d8%ae%db%8c%d8%a7%d9%85&SSOReturnPage=Check&Rand=0|dead-url=yes}}</ref>
در آن زمان نیشابور مرکز اصلی دین زرتشت بود و به احتمال قریب پدر خیام یک زرتشتی بود که به اسلام گرویده بود.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=The Wine of Wisdom: The Life, Poetry and Philosophy of Omar Khayyam|نویسندگان سایر بخش‌ها=Mehdi Aminrazavi|others=Oneworld Publications|دیگران=2007}}</ref> نام کامل وی در متون عربی ابوالفتح عمر بن ابراهیم الخیام است.<ref>in e.g. Al-Qifti (Aminrazavi 2007:55) or Abu'l-Hasan Bayhaqi. (E. D. R. , & H. A. R. G. (1929:436).</ref> در فارسی از او معمولاً به عنوان حکیم عمر خیام یاد می‌کنند.<ref>Frye (1975:658); e.g. in [[Rashid-al-Din Hamadani]] (Browne 1899:409f) or in ''Munis al-ahrar'' (Ross 1927:436).</ref> در زبان عربی، خیام بر وزن فعال است و به معنی خیمه‌دوز آن را می‌دانند؛ به‌همین دلیل فرض شده است که اجداد وی حرفهٔ خیمه‌دوزی را دنبال می‌کردند.<ref name = "Boyle">Boyle, J. A. , Omar Khayyam: astronomer, mathematician, and poet, Bulletin of the John Rylands Library. 1969; 52(1):30–45.</ref>
[[بیهقی]] که با وی آشنا بود، می‌نویسد: «او جوزا بود، خورشید و عطارد در معراج ….»<ref name="Earliest Account of Khayyam">E. D. R. , & H. A. R. G. (1929). The Earliest Account of 'Umar Khayyam. Bulletin of the School of Oriental Studies, University of London, 5(3), 467–473.</ref> محققان از این مورد برای تعیین تاریخ تولد عمر، ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ هجری‌قمری یا همان ۱۸ می ۱۰۴۸ میلادی استفاده کردند. [[فقه]] را در میان‌سالی در محضر [[امام موفق نیشابوری]] آموخت؛ [[حدیث (دانش)|حدیث]]، [[تفسیر (دانش)|تفسیر]]، [[فلسفه]]، [[حکمت (دانش)|حکمت]] و [[ستاره‌شناسی]] را فرا گرفت. برخی نوشته‌اند که او فلسفه را مستقیماً از [[زبان یونانی]] فرا گرفته بود.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی= https://www.imna.ir/news/231343/خیام-نیشابوری-به-روایت-تاریخ|عنوان=خیام نیشابوری به روایت تاریخ| ناشر = خبرگزاری ایمنا |تاریخ = 17 می 2016 |تاریخ بازبینی=}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=The Wine of Wisdom: The Life, Poetry and Philosophy of Omar Khayyam|نویسندگان سایر بخش‌ها=Mehdi Aminrazavi|others=Oneworld Publications|دیگران=2007}}</ref>
خیام شاگرد [[ریاضی‌دان]] زرتشتی، [[بهمنیار]]، بود.<ref>{{Cite web|url=https://www.spectator.co.uk/2007/11/his-own-man/|title=His own man|date=21 November 2007|website=The Spectator|language=en-US|access-date=10 November 2019}}</ref>
در نزدیک سال ۴۴۹ (هجری قمری) زیر پوشش و سرپرستی اهر، [[قاضی‌القضات]] [[سمرقند]]، کتابی دربارهٔ [[معادله درجه سوم|معادله‌های درجهٔ سوم]] به [[زبان عربی]] نوشت تحت نام ''رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله''<ref>این رساله را [[غلام‌حسین مصاحب]] در کتابی به نام ''حکیم عمر خیام به‌عنوان عالم جبر'' برگردان و منتشر کرده است.</ref> و از آن‌جا که با [[خواجه نظام‌الملک طوسی]] رابطه‌ای نیکو داشت، این کتاب را پس از نگارش به خواجه تقدیم کرد. پس از این دوران خیام به دعوت پادشاه [[ملک‌شاه|جلال‌الدین ملک‌شاه سلجوقی]] و وزیرش نظام الملک به [[اصفهان]] می‌رود تا سرپرستی [[رصدخانه|رصدخانهٔ]] اصفهان را به‌عهده گیرد. او هجده سال در آن‌جا مقیم می‌شود. به مدیریت او [[زیج]] ملکشاهی آماده می‌شود و در همین سال‌ها (نزدیک ۴۵۸) طرح سر و سامان دادن گاه‌شمار را تنظیم می‌کند. خیام گاه‌شمار جلالی یا [[گاه‌شماری جلالی|تقویم جلالی]] را دسته‌بندی کرد که به نام جلال‌الدین ملک‌شاه شهره است، ولی پس از مرگ ملک‌شاه این گاه‌شماری کاربستی نیافت. در این دوران خیام به عنوان [[ستاره‌شناس]] در دربار خدمت می‌کرد هرچند به ستاره‌شناسی باوری نداشت.<ref>کوتاه شدهٔ زندگینامهٔ علمی دانشمندان ۴۰۶</ref>
در همین سال‌ها (۴۵۶) خیام مهم‌ترین و تأثیرگذارترین اثر ریاضی خود را با نام ''رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس''<ref>این رساله با نام ''رساله‌ای در شرح مشکلات کتاب مصادرات [[اقلیدس]]'' در سال ۱۳۱۴ به اهتمام [[تقی ارانی]] به چاپ رسید.</ref> را می‌نویسد و در آن [[توازی (هندسه)|خطوط موازی]] و نظریهٔ نسبت‌ها را شرح می‌دهد. همچنین گفته می‌شود که خیام هنگامی که [[احمد سنجر|سلطان سنجر]]، پسر ملک‌شاه در کودکی به [[آبله]] گرفتار بوده وی را درمان نموده است.<ref>بهنام ظریفیان صنعتکار، دنیای نویسندگان و شعرا، ص۴۱، پاراگراف دوم</ref> پس از درگذشت ملک‌شاه و کشته شدن نظام‌الملک، خیام مورد بی‌مهری قرار گرفت و کمک مالی به رصدخانه (زیج) قطع شد. بعد از سال ۴۷۹ خیام اصفهان را به قصد اقامت در [[مرو]]<ref>اکنون ماری، در جمهوری [[ترکمنستان]]</ref> که به عنوان پایتخت جدید [[سلجوقیان]] انتخاب شده بود، ترک کرد. احتمالاً رساله‌های ''میزان الحکم'' و ''قسطاس المستقیم'' را در آن‌جا نوشت. ''رسالهٔ مشکلات الحساب'' (مسائلی در حساب) نیز احتمالاً در همین سال‌ها نوشته شده است.<ref name=autogenerated1>خلاصهٔ زندگی‌نامهٔ علمی دانشمندان ۴۰۷</ref> [[غلامحسین مراقبی]] گفته است که خیام در زندگی زن نگرفت و همسر برنگزید.<ref name=autogenerated2>مقدمهٔ غلامحسین مراقبی</ref>
[[پرونده:Mausoleum of Omar Khayyám.jpg|جایگزین=باغی در شهر نیشابور که مجتمع آرامگاه خیام و موزه خیام در آن قرار دارد.|بندانگشتی|باغی در [[نیشابور|شهر نیشابور]] که [[آرامگاه خیام]] در آن قرار دارد. این آرامگاه توسط [[هوشنگ سیحون]]، معمار ایرانی، طراحی شد و در فروردین ۱۳۴۲ شمسی افتتاح شد.]]
مرگ خیام را میان سال‌های ۵۱۵ تا ۵۲۰ هجری قمری می‌دانند که در نیشابور رخ داد.
گروهی از تذکره‌نویسان نیز مرگ او را سال ۵۱۶ نوشته‌اند. آرامگاه وی هم‌اکنون در شهر نیشابور، در باغی که آرامگاه [[امامزاده محروق]] در آن واقع می‌باشد، قرار گرفته است.<ref>رباعیات حکیم عمر خیام، به کوشش نساء حمزه زاده، مقدمه: محمدحسن سیدان، چاپ: شرکت چاپ ابریشم رشت</ref>

=== شرایط دوران خیام ===

در زمینه‌های سیاسی رخدادهای مهمی در دوره خیام رخ داد:{{نیازمند منبع|date=آوریل ۲۰۲۲}}
# سقوط دولت [[بوییان|آل بویه]]
# قیام دولتِ [[سلجوقیان|سلجوقی]]<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=Zahra Mirzafarjouyan|کد زبان=en|تاریخ=May 17, 2020|وبگاه=MEHRNEWS|نشانی=https://en.mehrnews.com/news/158769/Iran-marks-National-Day-of-Omar-Khayyam|عنوان=Iran marks National Day of Omar Khayyam}}</ref>
# [[جنگ‌های صلیبی]]
# ظهور [[باطنیان]]
در اوایل دوران زندگی خیام، [[ابن سینا]] و [[ابوریحان بیرونی]] به پایانِ عمر خود رسیده بودند. [[نظامی عروضی]] سمرقندی او را «حجة الحق» و [[ابوالفضل بیهقی]] «امام عصر خود» لقب داده‌اند. از خیام به عنوان جانشین ابن‌سینا و استاد بی‌بدیلِ [[فلسفه طبیعی]] (مادی) ریاضیات، [[منطق]] و [[متافیزیک]] یاد می‌کنند.<ref>{{یادکرد وب |url=http://www.caravan.ir/AuthorTranslatorDetail.aspx?id=65 |title=زندگی عمر خیام |accessdate=۱۲ دسامبر ۲۰۰۷ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071218013603/http://www.caravan.ir/AuthorTranslatorDetail.aspx?id=65 |archivedate=۱۸ دسامبر ۲۰۰۷ |dead-url=yes}}</ref>

=== نگرش‌ها ===
==== وجود خداوند ====
او از خداوند «وجود واجب» یاد می‌کند و دلایلی برای وجود او در رسالهٔ فی‌الوجود بیان می‌کند. مباحث دیگری دربارهٔ خداوند که خیام به آن می‌پردازد، اعم است از علم خداوند به کلیات و جزئیات و ماهیت پیچیدهٔ ذات الهی.<ref name=":0">{{یادکرد وب|کد زبان=en|تاریخ=Feb 10, 2017|وبگاه=Stanford Encyclopedia of Philosophy|نشانی=https://plato.stanford.edu/entries/umar-khayyam/|عنوان=Umar Khayyam}}</ref>

==== درجه‌بندی موجودات ====
از نظر خیام سخت‌ترین مشکل فلسفی شرح درجه‌بندی موجودات و طرز رتبه‌بندی آنها از نظر اشراف است.<ref name=":0"/> خیام در «در باب هستی و ضرورت» چنین می‌گوید:
{{نقل قول|آنچه از مهم‌ترین و دشوارترین مشکلات [حل] باقی می‌ماند، تفاوت میان ترتیب موجودات است…. شاید من و استادم، استاد همه پیش از او، ابن سینا، با تأمل در این مسئله تأمل کرده باشیم و در حدی که عقل ما راضی کننده است، آن را درک کرده باشیم.|3=در باب هستی و ضرورت}}

== در افسانه‌ها ==
=== ای رفته و بازآمده بل هم گشته ===
در افسانه‌ای چنین آمده که روزی خیام با شاگردان از نزدیکی مدرسه‌ای می‌گذشتند. شماری، دست به کارِ بازسازی آن آموزشگاه بودند و چارپایانی، پیوسته بارهایی (شامل سنگ و خشت و غیره) را به داخل مدرسه می‌بردند و بیرون می‌آمدند. یکی از آن چارپایان از وارد شدن به مدرسه می‌ترسید و هیچ‌کس نمی‌توانست آن را وارد مدرسه کند. چون خیام این اوضاع را دید، جلو رفت و در گوش چارپا چیزی گفت. سپس چارپا آرام شد و داخل مدرسه شد. پس از این‌که خیام بازگشت، شاگردان پرسیدند که ماجرا چه بود؟{{سخ}}
خیام بازگفت که آن خر، یکی از محصلان همین مدرسه بوده و پس از مردن، به این شکل درآمده و دوباره به دنیا بازگشته است (اشاره به نظریهٔ [[تناسخ]]) و می‌ترسید که وارد مدرسه بشود و کسی او را بشناسد و شرمنده گردد. من این موضوع را فهمیدم و در گوشش خواندم:
{{شعر}}
{{ب|ای رفته و بازآمده بَل هُم گشته|نامت ز میان مردمان گم گشته}}
{{ب|ناخن همه جمع آمده و سم گشته|ریشت ز عقب درآمده، دُم گشته}}
{{پایان شعر}}
و چون متوجه شد که من او را شناخته‌ام، به درون مدرسه رفتن تن درداد.<ref>''[[با کاروان حله (کتاب)|با کاروان حُلّه]]''، [[عبدالحسین زرین‌کوب]]، بخش «خیام، پیر نیشابور»</ref>

=== سه یار دبستانی ===
{{نوشتار اصلی|سه یار دبستانی}}
بنا به روایتی، خیام و [[حسن صباح]] و [[نظام‌الملک|خواجه نظام‌الملک]] به [[سه یار دبستانی]] معروف بوده‌اند که هریک در بزرگسالی به راهی رفتند. [[حسن صباح|حسن]]، رهبری فرقهٔ [[اسماعیلیه]] را بر عهده گرفت؛ خواجه نظام‌الملک، سیاستمداری بزرگ شد؛ و خیام، شاعر و اندیشمندی گوشه‌گیر شد که در آثارش اندیشه‌های نو و دلهره و اضطرابی از فلسفهٔ هستی و جهان وجود داشت.<ref>جوادزاده، ص۱۴۰</ref>

برپایهٔ [[سه یار دبستانی|داستان سه یار دبستانی]] این سه در زمان کودکی با هم قرار گذاشته بودند که هر کدام اگر به جایگاهی رسید آن دو دیگر را یاری رسانَد. هنگامی که [[خواجه نظام‌الملک طوسی|نظام‌الملک]] به وزیری [[سلجوقیان]] رسید به خیام فرمانروایی بر [[نیشابور]] و گرداگرد آن سامان را پیشنهاد کرد، ولی خیام گفت که سودای ولایت‌داری ندارد. پس نظام‌الملک ده‌هزار دینار ماهیانه برای او تعیین کرد تا در نیشابور به او پرداخت کنند.<ref>محمداحمد پناهی سمنانی، ''حسن صباح، چهرهٔ شگفت‌انگیز تاریخ''، نشر کتاب نمونه، چاپ چهارم، ۱۳۷۰، ص۸۹–۹۱</ref>

طولی نکشید که [[حسن صباح]] مقامی عالی در دستگاه حکومت پیدا کرد ولی بین وی و خواجه نظام‌الملک اختلافی به‌وجود آمد و خواجه توانست با نیرنگ حسن صباح را در چشم سلطان سلجوقی خوار کند. حسن سوگند یاد کرد که از خواجه انتقام بگیرد و در نهایت خواجه نظام‌الملک را به قتل رساند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=خواجه نظام الملک و حسن صباح|صفحه=۸۰۱}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=سیف آزاد، تاریخ خلفای فاطمی}}</ref>

چنان‌که [[محمدعلی فروغی]] در پیش گفتار تصحیح خود از خیام اشاره کرده است: این داستان سند معتبری ندارد، و تازه اگر راست باشد، حسن صباح و خیام هر دو باید بیش از ۱۲۰ سال عمر کرده‌باشند، که بسیار دور از ذهن است. به‌علاوه، هیچ‌یک از هم‌دوره‌های خیام هم به این داستان اشاره نکرده است.<ref>فروغی، ص۸</ref>

== دستاوردها ==
=== ریاضیات ===
[[پرونده:علم کلیات - عمر بن ابراهیم الخیامی.jpg|بندانگشتی|صفحه اول رساله ''در علم کلیات وجود''، کتابخانه دیجیتال ملی ایران]]
[[پرونده:Khayyam-paper-1stpage.png|بندانگشتی|نسخه خطی از کتاب معادله مکعب و تقاطع کره‌های مخروطی اثر عمر خیام]]
[[حسین معصومی همدانی]] خیام را «یکی از بزرگترین ریاضی‌دانان تاریخ» می‌داند.<ref>{{یادکرد ویدئو |نشانی=https://youtube.com/watch?v=2Xs1qaWUXQ0|سال=۱۳۹۷|عنوان=سخنرانی شنیدنی درباره زندگی خیام|تاریخ بازبینی=۲۷ فوریهٔ ۲۰۲۵|زمان=۱:۰۴:۵۰}}</ref>
س.ا. کانسوا گفته: «در تاریخ ریاضی سده‌های ۱۱ و ۱۲ [میلادی]، و شاید هم بتوان گفت در تمام سده‌های میانه، حکیم عمر خیام متولد نیشابور خراسان نقش بِسزایی داشته است.»<ref>کانسوا، س. ا؛ و دیگران، ص۱۳۴</ref>

پیش از کشف رسالهٔ خیام در [[جبر]]، شهرت او در مشرق‌زمین به‌واسطهٔ اصلاحات [[سال]] و [[ماه (زمان)|ماه]] ایرانی و در غرب به‌واسطهٔ ترجمهٔ رباعیاتش بوده است. اگر چه کارهای خیام در ریاضیات (به ویژه در جبر) به صورت منبع دست اول در بین ریاضی‌دانان اروپایی سدهٔ ۱۹ میلادی مورد استفاده نبوده است،<ref>غلامحسین مصاحب، ۱۳۱</ref> می‌توان رد پای خیام را به واسطهٔ [[خواجه نصیر طوسی|طوسی]] در پیشرفت ریاضیات در اروپا دنبال کرد.<ref>Smith, ''Euclid, Khayyam, Saacheri'', Scripta Mathematica, III/no.1 1935, pp. 5-10</ref> کهن‌ترین کتابی که از خیام نامی به میان آورده و نویسندهٔ آن هم‌دورهٔ خیام بوده، [[نظامی عروضی]] مؤلف [[چهار مقاله]] است؛ ولی او خیام را در ردیف [[اخترشناس|منجمین]] ذکر می‌کند و اسمی از رباعیات او نمی‌آورد.<ref>صادق هدایت، چاپ دوم ۱۰</ref> با این وجود [[جرج سارتن|جورج سارتن]] با نام بردن از خیام به عنوان یکی از بزرگ‌ترین ریاضی‌دانان [[قرون وسطی]] چنین می‌نویسد:
{{نقل قول|خیام اول کسی است که به [[روش علمی|تحقیق منظم علمی]] در معادلات درجات اول و دوم و سوم پرداخته، و طبقه‌بندی تحسین‌آوری از این معادلات آورده است، و در حل تمام صور معادلات درجه سوم منظماً تحقیق کرده، و به حل (در اغلب موارد ناقص) هندسی آن‌ها توفیق یافته، و رسالهٔ وی در [[علم جبر]]، که مشتمل بر این تحقیقات است، معرف یک فکر منظم علمی است؛ و این رساله یکی از برجسته‌ترین آثار قرون‌وسطایی و احتمالاً برجسته‌ترین آن‌ها در این علم است.<ref>غلامحسین مصاحب، ۱۳۵</ref>}}

او نخستین کسی بود که نشان داد معادلهٔ درجهٔ سوم ممکن است دارای بیش از یک پاسخ باشد یا این که اصلاً جوابی نداشته باشند. «آنچه که در هر حالت پنداشته شده رخ می‌دهد بستگی به این دارد که آن مقاطع مخروطی که وی از آن‌ها استفاده می‌کند در هیچ نقطه یک‌دیگر را برش ندهند، یا در یک یا دو نقطه یکدیگر را برش ندهند.».<ref>جی. ال. برگرن ۱۴۰</ref> گفته: خیام «نخستین کسی بود که گفت معادلهٔ درجهٔ سوم را نمی‌توان عموماً با تبدیل به معادله‌های درجهٔ دوم حل کرد، ولی می‌توان با بکار بردن مقاطع مخروطی به حل آن دست یافت.»<ref name=autogenerated1/> همچنین گفته: «در مورد جبر، کار خیام در ابداع نظریهٔ هندسی معادلات درجهٔ سوم موفق‌ترین کاری است که دانشمندی مسلمان انجام داده است.».<ref name=autogenerated1/>

یکی دیگر از آثار ریاضی خیام ''رسالة فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس'' است. او در این کتاب [[اصول موضوعه هندسه اقلیدسی|اصول موضوعهٔ هندسهٔ اقلیدسی]] اصل موضوعهٔ پنجم [[اقلیدس]] را دربارهٔ قضیهٔ [[توازی (هندسه)|خطوط متوازی]] که شالودهٔ هندسهٔ اقلیدسی است، مورد مطالعه قرار داد و اصل پنجم را اثبات کرد.<ref>احمد آرام، ۹۳</ref> به نظر می‌رسد که تنها نسخه کامل باقی‌مانده از این کتاب در کتابخانهٔ [[لایدن]] در [[هلند]] قرار دارد.<ref>غلامحسین مصاحب، ۱۳۲</ref> خیام در این کتاب نسبت به اصول هندسهٔ اقلیدسی که صدها سال کتاب درسی سراسر دنیا بود، شک کرد. باید قبول کرد که ایجاد [[هندسه نااقلیدسی|هندسهٔ غیراقلیدسی]] برای آن دوره بسیار زود بوده است؛ زیرا تمامی مسائل آن زمان با استفاده از هندسهٔ اقلیدسی قابل حل بودند.<ref>[https://www.aftabir.com/articles/view/art_culture/literature_verse/c5_1292155388p1.php/ زندگی و اندیشه‌های حکیم عمر خیام]، روزنامه مردم سالاری</ref> بیش از ۷۰۰ سال بعد، [[نیکلای لوباچفسکی|لباچفسکی]] (۱۷۹۲–۱۸۵۶ میلادی) [[هندسهٔ نااقلیدسی]] را ابداع کرد که با فاصلهٔ کمی مورد استفادهٔ [[اینشتین]] (۱۹۵۵–۱۸۷۹ میلادی) قرار گرفت.

در نیمهٔ نخست سدهٔ هیجدهم میلادی، [[جیرولامو ساکری|ساکری]] پایه نظریهٔ خود را دربارهٔ [[خطوط موازی]] بر مطالعهٔ همان [[چهارضلعی خیام-ساکری|چهارضلعی]] دوقائمهٔ [[مثلث متساوی‌الساقین|متساوی‌الساقین]] که خیام پنداشته بود قرار می‌دهد و کوشش می‌کند که پنداشته شده‌های [[زاویه|حاده]] و [[زاویه|منفرجه]] بودن دو زاویهٔ دیگر را رد کند.<ref>روزنفلد و یوشکویچ ۱۴۸</ref> کتاب دیگری از خیام که اهمیت ویژه‌ای در [[تاریخ ریاضیات]] دارد رسالهٔ مشکلات الحساب (مسائلی در حساب) است. هرچند خود این رساله هرگز پیدا نشد ولی خیام خود به این کتاب اشاره کرده است و ادعا می‌کند قواعدی برای [[بسط دوجمله‌ای]] <math>(a+b)^n</math> کشف کرده و اثبات ادعایش به روش جبری در این کتاب است. بنابراین شاید از دیگر دست‌آوردهای وی موفقیت در تعیین ضرایب بسط دوجمله‌ای باشد که البته تا سدهٔ قبل نامکشوف مانده بود و به احترام سبقت وی بر [[اسحاق نیوتن]] در این زمینه در بعضی از کتب دانشگاهی و مرجع این دوجمله‌ای‌ها '''«دوجمله‌ای خیام-نیوتن»''' نامیده می‌شوند. نوشتن این ضرایب به صورت منظم [[مثلث خیام-پاسکال]] را شکل می‌دهد که بیانگر رابطه‌ای بین این ضرایب است.{{نیازمند منبع|date=آوریل ۲۰۲۲}}

به هر حال قواعد این بسط را تا توان دوازدهم [[خواجه نصیر طوسی|طوسی]] (که بیشترین تأثیر را از خیام گرفته بود) در کتاب «جوامع الحساب» آورده است.<ref>[http://www.ims.ir/publications/mct/26-4.pdf قضیهٔ دو جمله‌ای: مفهومی گسترده در ریاضیات دوران اسلامی <sub>'''(pdf)'''</sub>] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070929121304/http://www.ims.ir/publications/mct/26-4.pdf |date=۲۹ سپتامبر ۲۰۰۷}} نشریه فرهنگ و اندیشه ریاضی، [https://web.archive.org/web/20070929121215/http://www.ims.ir/publications/mct/26.htm سال ۲۰، شماره پیاپی ۲۶] متعلق به انجمن ریاضی ایران.</ref> روش خیام در به دست آوردن ضرایب منجر به نام‌گذاری مثلث حسابی این ضرایب به نام [[مثلث خیام]] شد، انگلیسی زبان‌ها آن را به نام [[مثلث خیام|مثلث پاسکال]] می‌شناسند که البته خدشه‌ای بر پیشگامی خیام در کشف روشی جبری برای این ضرایب نیست.<ref>به مقالهٔ [[مثلث خیام]] رجوع کنید.</ref>

=== ستاره‌شناسی ===
یکی از برجسته‌ترین کارهای خیام را می‌توان سروسامان دادن [[گاهشماری]] ایران در زمان وزارت [[خواجه نظام‌الملک]]، که در دورهٔ پادشاهی [[ملک‌شاه سلجوقی]] (۴۲۶–۵۹۰ هجری قمری) بود، دانست. وی بدین منظور مدار گردش [[زمین|کرهٔ زمین]] به دور [[خورشید]] را تا ۱۶ رقم اعشار محاسبه نمود. سروسامان دادن در ۲۵ فروردین ۴۵۸ هجری خورشیدی (۳ رمضان ۴۷۱ هجری قمری) انجام شد.<ref>نوروزنامه، رساله منسوب به خیام نیشابوری</ref>

خیام در مقام ریاضی‌دان و [[ستاره‌شناس]] پژوهش‌ها و نوشته‌های مهمی دارد. از جمله آن‌ها ''رسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله'' است که در آن از جبر عمدتاً هندسی خود برای حل معادلات درجه سوم استفاده می‌کند. او معادلات درجه دوم را از روش‌های هندسی [[اصول اقلیدس (کتاب)|اصول اقلیدس]] حل می‌کند و سپس نشان می‌دهد که معادلات درجه سوم با قطع دادن مقاطع مخروطی با هم قابل حل هستند.<ref>وان در واردن، ۳۲</ref> برگن باور دارد که که «هر کس که ترجمهٔ انگلیسی [جبر خیام] به توسط کثیر<ref>{{به انگلیسی|D.S. Kasir}}</ref> را بخواند استدلالات خیام را بس روشن خواهد یافت و نیز، از نکات بسیار جالب توجهی در تاریخ انواع گوناگون معادلات مطلع خواهد شد.»<ref>جی. ال. برگرن ۱۳۷</ref> مسلم است که خیام در رساله‌هایش از وجود پاسخ‌های منفی و موهومی در معادلات آگاهی نداشته است و جواب [[صفر]] را نیز در نظر نمی‌گرفته است.<ref>غلامحسین مصاحب، ۱۳۷</ref>

=== فلسفه ===
تاکنون از خیام پنج رساله فلسفی یافت شده است که عبارت اند از: فی الکون و التکلیف، فی الوجود، الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی، الجواب عن ثلاث مسائل؛ ضروره التضاد فی العالم و الجبر و البقا و در علم کلیات وجود. از این میان تنها رساله در علم کلیات وجود به فارسی بوده و سایرین به زبان عربی می‌باشند. همچنین خیام به درخواست جمعی از دانشمندان اصفهانی در سال ۴۷۲ هجری قمری ترجمه ای به فارسی از خطبه توحیدیه [[ابن سینا]] انجام داده است.

در سفری به شیراز در سال ۴۷۳ هجری قمری خیام نامه ای از ابونصر محمد بن عبدالرحیم سفری، قاضی القضات فارس - که زمانی شاگرد ابن سینا بوده است - دریافت می‌کند که حاوی دو مسئله در باب «کون» و «تکلیف» بود. آن گاه خیام در فرصت اندکی که در اختیار داشت، رساله کوتاهی را به رشته تحریر درآورد که می‌توان آن را چکیده و آرای بسیاری از فیلسوفان دوره اسلامی در دو مقوله مذکور دانست.{{نیازمند منبع|date=آوریل ۲۰۲۲}} در این رساله خیام بحث را از مبانی منطقی آغاز، و به اجمال گذری بر مسئله «کون» می‌کند و سرانجام به مسئله «تکلیف» می‌پردازد. رساله الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی نوشتاری دربارهٔ اثبات اصالت ماهیت، به معنای ذات و اعتباریت وجود می‌باشد که موضوع اصلی رساله فی الوجود است و خیام برای اثبات این نظریه، برهان‌هایی اقامه کرده و به دفع اشکالاتی پرداخته که فیلسوفان پیشین، بدین تفصیل بدان‌ها نپرداخته‌اند. رساله در علم کلیات وجود یا «سلسله الترتیب» آخرین رساله فلسفی خیام و تنها اثر برجای مانده از او به زبان فارسی است که در چند فصل تشکیل یافته. این اثر در پاسخ به درخواست فخر الملک دیوان‌سالار[[برکیارق]] سلطان سلجوقی ، که بارها تحریر رساله ای در علم کلیات را از خیام طلب کرده بود، به رشته تحریر درآمد. براساس شواهد تاریخی این رساله احتمال نزدیک به سال ۵۰۰ هجری قمری نوشته شده است.<ref>«[http://ensani.ir/file/download/article/20120614195335-9062-84.pdf خیام و آثار او]» پرتال جامع علوم‌انسانی، عبدالحسین توکلی طرقی، فروردین و اردیبهشت ۱۳۹۰.</ref>

=== موسیقی ===
خیام موسیقی را نیز واکاوی کرده است و در ''القول علی اجناس الذی بالاربعه'' مسئلهٔ تقسیم یک چهارم را به سه فاصله مربوط به مایه‌های بی‌نیم‌پرده، با نیم‌پردهٔ بالارونده، و یک چهارم پرده را شرح می‌دهد.<ref name=autogenerated1/>

=== ادبیات ===
{{نوشتار اصلی|رباعیات خیام}}
[[پرونده:شرح الخطبة الغراء - عمر بن ابراهیم الخیامی.png|بندانگشتی|صفحهٔ اول ''شرح الخطبة الغراء'' تفسیر الخطبة الغراء (خطبه توحیدیه) ابن سینا توسط خیام به زبان فارسی، کتابخانه دیجیتالی کارو میناسیان]]
خیام زندگی‌اش را به عنوان ریاضیدان و فیلسوفی شهیر سپری کرد، در حالی‌که هم دوره‌هایش از عمدهٔ رباعیات منسوب به او که امروز مایهٔ شهرت او هستند بی‌خبر بودند.<ref>[http://www.caravan.ir/AuthorTranslatorDetail.aspx?id=65 زندگی عمر خیام] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071218013603/http://www.caravan.ir/AuthorTranslatorDetail.aspx?id=65 |date=18 دسامبر 2007}}، [[انتشارات کاروان]]</ref> هم دوره‌های خیام نظیر [[نظامی عروضی]] یا [[ابوالحسن بیهقی]] از شاعری خیام یادی نکرده‌اند.<ref>هدایت ۱۱</ref> [[صادق هدایت]] در این باره می‌گوید:
{{گفتاورد بزرگ}}
گویا ترانه‌های خیام در زمان زیستنش به دلیل [[خشک مغزی]] مردم پنهان بوده و دسته‌بندی نشده و تنها بین یکدسته از دوستان همرنگ و صمیمی او شهرت داشته یا در حاشیهٔ جنگ‌ها و کتب اشخاص با ذوق به گونه‌ای قلم‌انداز چند رباعی از او ضبط شده، و پس از مرگش منتشر گردیده است.<ref>هدایت، ''ترانه‌های خیام'' ۱۲</ref>
{{پایان گفتاورد بزرگ}}

قدیمی‌ترین کتابی که در آن از خیام شاعر یادی شده است، کتاب ''خریدة القصر'' از [[عمادالدین اصفهانی]] است. این کتاب به زبان عربی و در سال ۵۷۲ یعنی نزدیک به ۵۰ سال پس از مرگ خیام نوشته شده است. کتاب دیگر ''مرصادالعباد'' [[نجم‌الدین رازی]] است. این کتاب نزدیک ۱۰۰ سال پس از مرگ خیام در ۶۲۰ هجری قمری تصنیف شده است<ref>فروغی ۲۴</ref> نجم‌الدین [[صوفی]] متعصبی بوده که از نیش و کنایه به خیام به خاطر افکار کفرآمیزش دریغ نکرده است.<ref>هدایت، ''ترانه‌های خیام''، ۱۲ –۱۳</ref> کتاب‌های کهن (پیش از سدهٔ نهم) که اشعار خیام در آن‌ها آمده است و مورد استفادهٔ تصحیح کنندگان قرار گرفته‌اند علاوه بر ''مرصادالعباد'' از قرار زیرند:<ref>بر اساس فهرستی که فروغی در تصحیحاتش استفاده کرده است. نک. مقدمهٔ فروغی ۳۴–۵۲</ref> ''[[تاریخ جهانگشای|تاریخ جهانگشا]]'' (۶۵۸ ق)، ''[[تاریخ گزیده]]''ٔ [[حمدالله مستوفی]] (۷۳۰ ق)، [[نزهت‌المجالس|نزهة المجالس]] (۷۳۱ ق)، [[مونس الاحرار]] (۷۴۱ ق). جنگی از منشآت و اشعار که [[سعید نفیسی]] در [[کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی|کتابخانهٔ مجلس شورای ملی]] جنگ یافت و در سال ۷۵۰ هجری قمری کتابت شده است و همچنین مجموعه‌ای تذکره‌مانند که [[قاسم غنی]] در کتابخانهٔ شورای ملی یافت که مشتمل بر منتخب‌های اشعار سی شاعر است و پنج رباعی از خیام در میان آن‌ها وجود دارد.<ref>از آن‌جا که ذکری از [[حافظ]] یا معاصران وی نرفته است کهنگی این اثر معلوم می‌شود</ref>

با کنار گذاشتن رباعیات تکراری، ۵۷ رباعی به دست می‌آید.<ref>فروغی ۵۲</ref> این ۵۷ رباعی که نزدیک درستی انتساب آن‌ها به خیام روشن است کلیدی برای درست کردن و شناختن سره از ناسره به دست تصحیح کنندگان می‌دهد. با کمک این رباعی‌ها زبان شاعر و روش فلسفی وی تا اندازهٔ زیادی آشکار می‌شود. زبان خیام در شعر طبیعی و ساده و بی‌آلایش است و در شعر پیرو کسی نیست.<ref>هدایت، ''ترانه‌های خیام'' ۵۴–۵۵</ref> وانگهی؛ هدف خیام از سرودن رباعی ''شاعری'' به معنی رایج نبوده است بلکه به واسطهٔ داشتن ذوق شاعری نکته‌بینی‌های فلسفی خود را در قالب شعر بیان کرده است.<ref>فروغی ۱۴–۱۵</ref>

علاوه بر اشعار فارسی، [[حمدالله مستوفی]]، [[شمس‌الدین شهرزوری]] و قفطی ۲۵ رباعی عربی را به خیام نسبت داده‌اند.<ref name="The Wine of Wisdom">Mehdi Aminrazavi, ''The Wine of Wisdom: The Life, Poetry and Philosophy of Omar Khayyam'', [[Oneworld Publications]] (2007)</ref>

== تصحیحات رباعیات خیام ==
شهرت خیام در غرب به عنوان شاعر، مرهون [[ادوارد فیتزجرالد]] انگلیسی است که با ترجمهٔ رباعیات وی به انگلیسی، خیام را به جهانیان شناساند.<ref>{{یادکرد وب|کد زبان=en|وبگاه=ALJAZEERA|نشانی=https://www.aljazeera.com/features/2019/5/18/omar-khayyam-a-persian-astronomer-poet-and-scientist|عنوان=Omar Khayyam: A Persian astronomer, poet and scientist}}</ref>با این حال در مجموعهٔ خود اشعاری از خیام آورده است که البته صادق هدایت معتقد است نسبت آن‌ها به خیام جایز نیست.<ref>هدایت، ''ترانه‌های خیام'' ۱۱</ref>

تا پیش از تصحیحات علمی مجموعه‌هایی که با نام رباعیات خیام وجود داشت؛ مجموعه‌هایی مغشوش از آرای متناقض و افکار متضاد بود به‌طوری‌که به قول صادق هدایت «اگر یک نفر صد سال عمر کرده باشد و روزی دو مرتبه کیش و مسلک و عقیدهٔ خود را عوض کرده باشد قادر به گفتن چنین افکاری نخواهد بود.».<ref>هدایت ''ترانه‌های خیام'' ۹</ref> بی‌مبالاتی نسخه‌نویسان و اشتباه کاتبان همیشه در بررسی نسخه‌های خطی دیده می‌شود. اما در مورد خیام گاه اشعارش را به‌عمد تغییر داده‌اند تا آن را به مسلک تصوف نزدیک کنند.<ref>هدایت، ''ترانه‌های خیام''، ۲۲</ref> هدایت حتی می‌گوید یک علت مغشوش بودن رباعیات خیام این است که هر کس می‌خوارگی کرده است و رباعی‌ای گفته است از ترس تکفیر آن را به خیام نسبت داده است.<ref>هدایت ''ترانه‌های خیام'' ۲۲</ref> مشکل دیگری که وجود دارد این است که بسیاری به پیروی و تقلید از خیام رباعی سروده‌اند و رباعی ایشان بعدها در شمار رباعیات خیام آمده است.<ref>هدایت ''ترانه‌های خیام'' ۲۳</ref>
[[پرونده:LeidenOmarKhayyam2017.jpg|بندانگشتی|ترجمه‌ای انگلیسی از اشعار خیام بر روی ساختمانی در [[دانشگاه لیدن]]، [[هلند]]]]

=== تصحیح صادق هدایت ===
نخستین تصحیح معتبر رباعیات خیام به دست [[صادق هدایت]] انجام گرفت. وی از نوجوانی دلبستهٔ خیام بود و تدوینی از رباعیات خیام صورت داده بود. بعدها در سال ۱۳۱۳ هجری خورشیدی آن را مفصل‌تر و علمی‌تر و با مقدمه‌ای طولانی با نام ''[[ترانه‌های خیام (کتاب)|ترانه‌های خیام]]'' به چاپ رسانید. تصحیح معتبر بعدی به دست [[محمد علی فروغی]] در سال ۱۳۲۰ به انجام رسید. لازم است ذکر شود که اروپاییان نظیر [[ژوکوفسکی]]، [[فردریش روزن]] و [[آرتور کریستنسن|کریستنسن]] دست به تصحیح رباعیات زده بودند اما منتقدان بعدی شیوهٔ تصحیح و حاصل کار ایشان را چندان معتبر ندانسته‌اند.<ref>برای نمونه نگاه کنید به فروغی ۲۶ و هدایت ''ترانه‌های خیام'' ۲۱</ref>

=== مضمون اشعار و مشرب فلسفی خیام ===
[[صادق هدایت]] در ''ترانه‌های خیام'' دسته‌بندی کلی‌ای از مضامین رباعیات خیام ارائه می‌دهد و ذیل هر یک از عنوان‌های رباعی‌های مرتبط با موضوع را می‌آورد:
{{Div col|cols=۳}}
* راز آفرینش<ref>نمونه:
«از آمدنم نبود گردون را سود/وز رفتن من جاه و جلالش نفزود/وز هیچ‌کسی نیز دو گوشم نشنود/کاین آمدن و رفتنم از بهر چه بود»</ref>
* درد زندگی<ref>نمونه:
«گر آمدنم بمن بدی، نامدمی/ور نیز شدن بمن بدی، کی شدمی؟ /به زان نبدی کاندرین دیر خراب/نه آمدمی، نه شدمی، نه بدمی.» نسخهٔ فروغی کمی تفاوت دارد و با «گر آمدنم به خود بدی نامدمی» آغاز می‌شود.</ref>
* از ازل نوشته<ref>نمونه:
«بر لوح نشان بودنی‌ها بوده است/پیوسته قلم ز نیک و بد فرسوده است/در روز ازل هر آنچه بایست بداد/غم خوردن و کوشیدن ما بیهوده است»</ref>
* گردش دوران<ref>نمونه:
«یک‌چند به کودکی به استاد شدیم/یک‌چند ز استادی خود شاد شدیم/پایان سخن شنو که ما را چه رسید/از آب برآمدیم و چون باد شدیم.» در نسخهٔ فروغی «از خاک برآمدیم و بر باد شدیم»</ref>
* ذرات گردنده<ref>نمونه:
«این کوزه چو من عاشق زاری بوده است/در بند سر زلف نگاری بوده است/این دسته که بر گردن او می‌بینی/دستی‌است که بر گردن یاری بوده است</ref>
* هر چه باداباد<ref>نمونه:
«چون نیست مقام ما درین دهر مقیم/پس بی می و معشوق خطایی‌است عظیم/تا کی ز قدیم و محدث امیدم و بیم/ چون من رفتم جهان چه محدث چه قدیم»</ref>
* هیچ است<ref>نمونه:
«بنگر ز جهان چه رخت بربستم هیچ/وز حاصل عمر چیست در دستم هیچ/شمع طربم ولی چو بنشستم هیچ/من جام جمم ولی چو بشکستم هیچ»</ref>
* دم را دریابیم<ref>نمونه:
«این قافلهٔ عمر عجب می‌گذرد/دریاب دمی که با طرب می‌گذرد/ساقی غم فردای حریفان چه خوری/پیش آر پیاله را که شب می‌گذرد»</ref>
{{Div col end}}

برخی فارسی شناسان بر این باورند که رباعیات خیام تازیانه‌ای بر زاهدان ریاکار است. «عبدالرضا مدرس زاده» قائم مقام [[انجمن بین‌المللی ترویج زبان و ادبیات فارسی]] اعتقاد دارد خیام در اشعارش بی‌اعتباری دنیا و ناپایداری هستی موقت انسان را در زندگی‌اش به تصویر می‌کشاند. زبان تند و تیز خیام در رباعیات، تازیانه‌ای بر زاهدان دروغین و ریاکار است.<ref>[http://irna.ir/fa/News/81611696/ رباعیات خیام تازیانه‌ای بر زاهدان ریاکار است].[خبرگزاری جمهوری اسلامی(ایرنا) http://irna.ir]</ref>

== متاثران از اندیشه‌های خیام در ایران و جهان ==
[[پرونده:033-Earth-could-not-answer-nor-the-Seas-that-mourn-q75-829x1159.jpg|بندانگشتی|پیرمردی با کلاه ایرانی در حال مطالعهٔ رباعیات عمر خیام زیر نور شمع، اثر آدالاید هنسکام]]

[[صادق هدایت]] بر این باور است که [[حافظ]] از تشبیهات خیام بسیار استفاده کرده است، تا حدی که از متفکرترین و بهترین پیروان خیام به‌شمار می‌آید. هر چند که به نظر او افکار حافظ به فلسفهٔ خیام نمی‌رسد، اما بنا به نظر [[صادق هدایت]] حافظ این نقص را با الهامات شاعرانه و تشبیهات رفع کرده است و برای نمونه به قدری شراب را زیر تشبیهات پوشانده که تعبیر صوفیانه از آن می‌شود. اما خیام این پرده‌پوشی را ندارد.<ref>هدایت، ''ترانه‌های خیام'' ۵۶–۵۷</ref> برای نمونه [[حافظ]] دربارهٔ بهشت سخن می‌گوید:{{نیازمند منبع|date=آوریل ۲۰۲۲}}
{{شعر}}
{{ب|باغ فردوس لطیف است و لیکن زینهار|تو غنیمت شمر این سایهٔ بید و لب کشت}}
{{پایان شعر}}
اما خیام بدون پرده‌پوشی می‌گوید:
{{شعر}}
{{ب|گویند بهشت و حورِ عین خواهد بود|آن‌جا میِ ناب و اَنگَبین خواهد بود}}
{{ب|گر ما مَی و معشوقه گزیدیم چه باک؟|چون عاقبتِ کار چنین خواهد بود}}
{{پایان شعر}}
اندیشه‌های متعالی خیام برخلاف تصور رایج، نه‌تنها [[هیچ‌انگاری|نیستی‌گرایانه]] نیست؛ بلکه بر پایه غنیمت شمردن حیات این جهانی و پرهیز از پیش‌داوری‌های محض استوار است و به صورتی روشن دربردارندهٔ مفاهیمی همچون احترام به طبیعت و دوری جستن از خودپسندی مبتنی بر جهل است.{{نیازمند منبع|date=آوریل ۲۰۲۲}} در شعر شاعران و نویسندگان پساخیامی به صورت برجسته بروز و ظهور داشته است. از این میان می‌توان به اشعار و نوشته‌های معاصرینی همچون صادق هدایت، نصرت رحمانی، نیما یوشیج، ایرج زبردست، کامران سخن پرداز و ایرج صف‌شکن اشاره کرد که اندیشه‌های مذکور را با ساختی نوتر ارائه کرده‌اند. [[موریس بوشور]] از غیر ایرانیانی است که کاملاً تحت تأثیر افکار خیام درآمده و [[نمایشنامهٔ رؤیای خیام]] هماهنگی فکری او را با شاعر ایرانی به خوبی نشان می‌دهد. همچنین [[ارمان رنو]] و [[آندره ژید]] هم از او مایه گرفته‌اند.<ref>امینی، ''فلسفه پوچی'' 72-73</ref>[[کریستووام دو کامارگو| دو کامارگو]] شاعر برزیلی نیز افکار خیام را در قالب شعر نو ریخت و متن [[زبان اسپانیایی|اسپانیایی]] آن‌ها را در سراسر[[آمریکای لاتین]] و متن [[زبان فرانسوی|فرانسوی]] را در [[اروپا]] رواج داد.<ref>امینی، ''فلسفه پوچی'' 101</ref> دیگر از کسانی که از خیام الهام گرفته‌اند یا او را تمجید کرده‌اند؛ عبارتند از: «[[آندره ژید]]»، «[[ژان لاهور]]»، «[[شارل گرولو]]»، «[[مارک برنارد]]» و «[[ژان شاپلن]]».<ref>امینی، ''فلسفه پوچی'' 100-101</ref>

== اظهار نظرها دربارهٔ شخصیت خیام ==
بعضی او را به عنوان یک شاعر حکیم عارف‌منش و بعضی دیگر او را به عنوان یک شاعر بی‌اعتقاد به همه چیز و مادی‌اندیش محض معرفی کرده‌اند. [[حسین معصومی همدانی]] می‌گوید «چهره‌ای که ما الآن به عنوان خیام شاعر می‌شناسیم، مابه‌ازای تاریخی ندارد».<ref>{{یادکرد ویدئو |نشانی=https://youtube.com/watch?v=2Xs1qaWUXQ0|سال=۱۳۹۷|عنوان=سخنرانی شنیدنی درباره زندگی خیام|تاریخ بازبینی=۲۷ فوریهٔ ۲۰۲۵|زمان=۱:۲۹:۳۵}}</ref> وی می‌گوید خیام «کاملاً یک فیلسوف ارسطویی و پیرو [[ابن سینا]] است.»<ref>{{یادکرد ویدئو |نشانی=https://youtube.com/watch?v=2Xs1qaWUXQ0|سال=۱۳۹۷|عنوان=سخنرانی شنیدنی درباره زندگی خیام|تاریخ بازبینی=۲۷ فوریهٔ ۲۰۲۵|زمان=۱:۴۱:۰۰}}</ref>

[[نجم‌الدین رازی]] با توجه به محتوای الحادی رباعیات خیام اظهار نظرهایی منفی دربارهٔ او دارد. در مقابل، کسانی دیگر{{طفره}} درصدد تبرئهٔ او برآمدند و رباعیاتی از قول او ساختند که حاکی از پشیمانی و توبهٔ او باشد. کسانی{{طفره}} هم – بیشتر در دورهٔ معاصر – درصدد برآمدند که بگویند اصلاً این رباعی‌ها از خیام نیست، و از شخص دیگری به همین نام است. [[نجم‌الدین رازی]]، به عنوان نخستین فرد، در کتاب خود (''[[مرصادالعباد]]'') اشاره‌های بسیار تند و صریح نسبت به خیام دارد و با توجه به محتوای رباعیات او می‌گوید که این آدمی بوده است مادی‌مآب و دارای انحراف فکری، و دو رباعی به عنوان شاهد از او نقل می‌کند و می‌گوید که این‌ها شعرهایی است حاکی از بی‌اعتقادی نسبت به مبانی دینی و یکی از آن‌ها این است:<ref name=ToolAutoGenRef1>[http://persiangulfstudies.com/Fa/index.asp?p=pages&ID=472&Sub=435 حکیم عمر خیام نیشابوری] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111229181200/http://persiangulfstudies.com/Fa/index.asp?p=pages&ID=472&Sub=435 |date=۲۹ دسامبر ۲۰۱۱}} کانون پژوهش‌های دریایی پارس</ref>

{{شعر}}
{{ب|دارنده چو ترکیب طبایع آراست|
از بهر چه او فکندش اندر کم‌وکاست؟}}
{{ب|گر نیک آمد، شکستن از بهر چه بود؟|
ور نیک نیامد این صور، عیب که راست؟!}}
{{پایان شعر}}

می‌گوید؛ خیام با توجه به این سروده اعتقاد دارد که خدا ما را خلق کرد. اگر یک ترکیب خوبی از آفرینش هستیم، پس چرا ما را در «کم‌وکاست» یعنی رنج و محنت انداخت؟ اگر هم ترکیب بدی هستیم، پس تقصیر کیست؟ کسی که ما را خلق کرده در واقع این‌طور خلق کرده، ما که خود به اراده خود نیامدیم، به اراده خود ساخته نشدیم، پس تقصیری نداریم و مجازات هم دربارهٔ ما و عذاب ما معنی پیدا نمی‌کند.<ref name=ToolAutoGenRef1/>

[[جلال آل احمد]] دربارهٔ خیام می‌گوید:
«[خیام] در شعرش مدام به این می‌خوانَد که تو هیچی و پوچی؛ و آن‌وقت طرف دیگرِ سکهٔ این احساس پوچی، این آرزوی محال نشسته که «گر بر فلکم دست بُدی چون یزدان برداشتمی من این فلک را زمیان… و الخ؛ و حاصل شعرش [[شک‌گرایی|شک]] و اعتراض و درماندگی؛ اما همه در مقابل عالم بالا و در مقابل عالم غیب؛ و انگارنه‌انگار که دنیای پایینی هم هست و قابل عنایت؛ و غم [[شعر]] او ناشی از همین درماندگی؛ و همین خود راز ابدیت [[رباعیات]] [است].»<ref>[[جلال آل احمد|آل احمد، جلال]]. ''[[در خدمت و خیانت روشنفکران]]''. تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی. ص۱۵۵</ref>

== آثار ==
{{اصلی|کتاب‌شناسی خیام}}

== در فرهنگ عامه ==
=== چهرهٔ جهانی خیام ===
{{جعبه گفتاورد
|عنوان = خیام در [[جهان]]
|گفتاورد =
----
{{وسط‌چین}}[[عارف قزوینی]]{{سخ}}عارف ز ازل تکیه بر ایام نداده‌ست{{سخ}}جز جام، به کس‌دست، چو خیام نداده است{{سخ}}دل جز به سر زلف دلارام نداده‌ست{{سخ}}صد زندگی ننگ به یک نام نداده است<ref>{{یادکرد وب|کد زبان=fa|وبگاه=ganjoor.net|نشانی=https://ganjoor.net/aref/tasnifha/sh10|عنوان=عارف قزوینی، تصنیف‌ها، شماره ۱۰- از خون جوانان وطن لاله دمیده}}</ref>{{پایان وسط‌چین}}
----
{{وسط‌چین}}[[ولادیمیر پوتین|پوتین]]{{سخ}}اگر می‌خواهی حکیم‌باشی با مردم با ملاطفت رفتار کن، حکمت خود را برای هیچ‌کس ناگوار نکن<ref>{{یادکرد وب|کد زبان=fa|تاریخ=۱۹ شهریور ۱۳۹۷|وبگاه=باشگاه خبرنگاران جوان|نشانی=https://www.yjc.news/fa/news/6661823/سیاستمداران-بزرگ-خارجی-عاشق-کدام-شاعران-ایرانی-هستند-پوتین-شب-ها-خیام-می-خوانم-و-می-خوابم|عنوان=سیاستمداران بزرگ خارجی عاشق کدام شاعران ایرانی هستند؟ / پوتین: شب‌ها خیام می‌خوانم و می‌خوابم}}</ref>{{پایان وسط‌چین}}
|عرض= 230px
|حاشیه= 2px
|تراز=چپ}}
[[پرونده:Bucureşti - Omar Khayam 2.jpg|بندانگشتی|تندیس خیام در [[بخارست]]، پایتخت [[رومانی]]]]
[[پرونده:Stamp of Albania - 1997 - Colnect 186151 - Omar Khayyam 1048-1131 Persian poet philosopher scholar.jpeg|thumb|تمبر چاپ کشور [[آلبانی]] با عنوان «۸۵۰مین سالگرد تولد عمر خیام»]]
در جهان خیام به عنوان یک شاعر، ریاضیدان و اخترشناس شناخته شده است. هرچند که اوج شناخت جهان از خیام را می‌توان پس از ترجمه شعرهای وی به وسیله [[ادوارد فیتزجرالد]] دانست. این در حالی است که بسیاری از پژوهشگران شماری از شعرهای ترجمه‌شده به وسیله فیتزجرالد را سروده خیام نمی‌دانند و این خود سبب تفاوت‌هایی در شناخت خیام در نگاه ایرانی‌ها و غربی‌ها شده است.{{نیازمند منبع|date=آوریل ۲۰۲۲}} تأثیرهای خیام بر ادبیات غرب از [[مارک توین]] تا [[تی. اس. الیوت]] او را به نماد [[فلسفه شرق]] و شاعر محبوب روشنفکران جهان تبدیل کرده است.<ref>[http://www.hambastegidaily.com/artresult.asp?code=1157 تأثیر خیام بر مارک توین و تی اس الیوت] روزنامه همبستگی ۳ اسفند ۱۳۸۴</ref>

بعد از فیتزجرالد، فرانسویان با ترجمه رباعیات او به معرفی خیام در جهان غرب کمک کردند. در سال ۱۸۶۷ نیکولاس، در کنسول سفارت فرانسه در رشت اولین ترجمهٔ رباعیات را به فرانسه ارائه کرد.<ref>{{یادکرد وب|کد زبان=en|تاریخ=June 11, 2021|وبگاه=ibna|نشانی=https://www.ibna.ir/en/naghli/307286/a-new-french-translation-of-khayyam-s-rubaiyat-released|عنوان=A new French translation of Khayyam's ‘Rubaiyat’ released|بازبینی=۱۱ آوریل ۲۰۲۲|archive-date=۱۱ آوریل ۲۰۲۲|archive-url=https://web.archive.org/web/20220411022018/https://www.ibna.ir/en/naghli/307286/a-new-french-translation-of-khayyam-s-rubaiyat-released|url-status=deviated|تاریخ بایگانی=۱۱ آوریل ۲۰۲۲|نشانی بایگانی=https://web.archive.org/web/20220411022018/https://www.ibna.ir/en/naghli/307286/a-new-french-translation-of-khayyam-s-rubaiyat-released}}</ref> او برخلاف عقیدهٔ فیتزجرالد که بر وجهه شاعری خیام تأکید داشت، خیام را یک [[صوفی]] قلمداد می‌کرد و همین بی‌خبری از فکر خیام موجب شد که [[تئوفیل گوتیه]] او را شاعری رند حساب کند. نظر گوتیه نسبت به خیام و شرح و تفصیل اشعارش موجب شد که فرانسویان نسبت به این شاعر ایرانی علاقهٔ زیادی نشان دهند.{{نیازمند منبع|date=آوریل ۲۰۲۲}}

[[ارنست رنان]] با تأیید نظر فیتزجرالد، خیام را شاعری توانا در حفظ هویت آریایی می‌دانست. وی هوش و قدرت خیام را در بیان الفاظ بعضاً کفرآمیز در قالب اشعار عرفانی به [[تقیه]] نسبت داده است. [[آندره ژید]] هم با رباعیات خیام از طریق ترجمه فیتزجرالد آشنا بود بازتاب بعضی از مفاهیم رباعیات خیام را می‌توان در کتاب [[مائده‌های زمینی]] او مشاهده کرد.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = Sarah Mirdâmâdi |نشانی=http://www.teheran.ir/spip.php?article1276#gsc.tab=0 |عنوان=lectures de Khayyâm en France | ناشر = ماهنامه اندیشه (فرانسوی)|تاریخ = |تاریخ بازبینی=}}</ref><ref>امینی، ''فلسفه پوچی'' ۱۰۰</ref> [[ولادیمیر پوتین]]، [[مارتین لوتر کینگ جونیور|مارتین لوتر کینگ]] و [[آبراهام لینکلن|آبراهام لینکن]] همیشه قبل از خواب رباعیات خیام می‌خواندند.<ref>{{یادکرد|نویسنده=احسان رضایی| عنوان = درکارگه کوزه‌گری|ترجمه=|ژورنال=|نشریه=[[همشهری جوان]]|تاریخ=3 می 2008 |دوره=|شماره=۱۶۴|صفحه=۵۲}}</ref><ref>{{یادکرد وب|کد زبان=fa|تاریخ=۲۸ اردیبهشت ۱۴۰۰|وبگاه=باشگاه خبرنگاران جوان|نشانی=https://www.yjc.news/fa/news/7759629/روایت-زندگی-شاعری-که-ولادیمیر-پوتین-و-آبراهام-لینکلن-آثارش-را-خوانده-اند|عنوان=روایت زندگی شاعری که ولادیمیر پوتین و آبراهام لینکلن آثارش را خوانده‌اند!}}</ref> همچنین مارتین لوتر کینگ در یکی از سخنرانی‌های خود<ref group="پانویس">We may cry out desperately for time to pause in her passage, but time is adamant to every plea and rushes on. Over the bleached bones and jumbled residues of numerous civilizations are written the pathetic words, ‘Too late. ’ There is an invisible book of life that faithfully records our vigilance or our neglect. Omar Khayyam is right: ‘The moving finger writes, and having writ moves on. ’”</ref> دربارهٔ [[جنگ ویتنام]] از خیام یاد می‌کند.<ref>[http://www2.hawaii.edu/~freeman/courses/phil100/17.%20MLK%20Beyond%20Vietnam.pdf 17. MLK Beyond Vietnam.pdf (hawaii.edu)]</ref><ref name=":1">{{یادکرد وب|عنوان=The Moving Finger: Glimpses into the Life of a Persian Quatrain|نشانی=https://www.leidenmedievalistsblog.nl/articles/the-moving-finger|وبگاه=www.leidenmedievalistsblog.nl|بازبینی=2022-05-14|کد زبان=en}}</ref> [[بیل کلینتون]] نیز در یکی از سخنرانی‌های خود برای عذرخواهی دربارهٔ رابطه [[رسوایی جنسی بیل کلینتون|رسوایی جنسی خود با یکی از کارآموزان کاخ سفید]]، از رباعی ترجمه شده<ref group="پانویس">''The Moving Finger writes; and having writ,''

''Moves on: nor all your Piety nor Wit''

''Shall lure it back to cancel half a Line,''

''Nor all your Tears wash out a Word of it.''

FitzGerald, Stanza LXXI, 4th ed.</ref> از خیام استفاده می‌کند؛ برداشت هنرمندانه‌ای که فیتزجرالد از رباعی «بر لوح نشان بودنی‌ها بوده‌استِ» خیام ارائه می‌دهد و سال‌هاست که زینت‌بخش بنای مؤسسهٔ مطالعات منطقه‌ای لیدن (LIAS) در [[دانشگاه لیدن]] بوده است.<ref name=":1"/> نام رمان [[انگشت متحرک]] [[آگاتا کریستی]] نیز از ترجمهٔ این رباعی الگو گرفته.<ref name=":1"/>

[[پرونده:Persian Scholar pavilion in Viena UN (Omar Khayyam).jpg|بندانگشتی|[[چهارطاقی دانشمند ایرانی|چهارتاقی دانشمندان ایرانی]]|جایگزین=]]
[[دولت جمهوری اسلامی ایران]] در ژوئن ۲۰۰۹ به عنوان نشانی از پیشرفت علمی صلح‌آمیز ساختمان-مجسمه‌ای به شکل چهارتاقی که ترکیبی از سبک‌های معماری و تزئینات [[معماری هخامنشی|هخامنشی]] و [[معماری اسلامی|اسلامی]] در آن دیده می‌شود را به [[دفتر سازمان ملل متحد در وین]] هدیه داد که در محوطهٔ آن در سمت راست ورودی اصلی قرار داده شده است. در این چهارتاقی مجسمه‌هایی از چهار فیلسوف ایرانی خیام، [[ابوریحان بیرونی]]، [[زکریا رازی]] و [[ابوعلی سینا]] قرار دارد.<ref>http://www.unis.unvienna.org/unis/pressrels/2009/unisvic167.html</ref>
همچنین، در فروردین ۱۳۹۵، به همت مدیر انجمن بین‌المللی فرهنگ ایران، طی مراسمی از مجسمهٔ خیام نیشابوری، ساخت استاد حسین فخیمی در [[دانشگاه اکلاهما|دانشگاه اوکلاهما]] آمریکا با حضور گستردهٔ دوستداران فرهنگ و هنر ایران زمین پرده‌برداری شد. در این مراسم دیوید بورن، رئیس فعلی دانشگاه اوکلاهما، فرماندار سابق [[اکلاهما|ایالت اوکلاهما]] و سیاستمدار دموکرات آمریکایی نیز سخنرانی نمود و از اقدامات انجام شده تقدیر کرد.<ref>{{یادکرد وب |url=http://new.tehrantimes.com/news/300191/Khayyam-statue-finally-set-up-at-University-of-Oklahoma |title=نسخه آرشیو شده |accessdate=۴ آوریل ۲۰۱۶ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160405082018/http://new.tehrantimes.com/news/300191/Khayyam-statue-finally-set-up-at-University-of-Oklahoma |archivedate=۵ آوریل ۲۰۱۶ |dead-url=yes}}</ref><ref>http://www.irna.ir/fa/News/82017270/</ref>

=== نام‌گذاری به نام خیام ===
{{اصلی|یادمان‌های خیام}}
[[پرونده:Omar Khayyam Planetarium.jpg|بندانگشتی| [[افلاک نمای خیام]] در [[نیشابور]].]]
* یکی از [[عمر خیام (دهانه)|حفره‌های ماه]] به افتخار خیام «عمر خیام» نامیده شده است.{{نیازمند منبع|date=آوریل ۲۰۲۲}}
* [[سیارک ۳۰۹۵]] در سال [[۱۹۸۰ میلادی|۱۹۸۰]] به نام وی نام‌گذاری شد.<ref>{{یادکرد وب|کد زبان=fa|تاریخ=۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۸|وبگاه=خبرگزاری دانشجویان ایران 《ایسنا》|نشانی=https://www.isna.ir/news/98022814717/سالروز-تولد-شاعر-و-ستاره-شناسی-که-یک-سیارک-دارد|عنوان=سالروز تولد شاعر و ستاره‌شناسی که یک "سیارک" دارد}}</ref><ref>{{یادکرد وب|کد زبان=en|تاریخ=27 March 2019|وبگاه=Universe guide|نشانی=https://www.universeguide.com/asteroid/6366/omarkhayyam|عنوان=3095 Omarkhayyam Asteroid Facts}}</ref><ref>{{یادکرد وب|کد زبان=en|وبگاه=AstDys|نشانی=https://newton.spacedys.com/astdys/index.php?pc=1.1.0&n=3095|عنوان=(3095) Omarkhayyam}}</ref>
* در تونس هتلی به نام خیام ساخته شده است.<ref>{{یادکرد وب |url=http://www.khayam-hotels.com/ |title=وبگاه آن هتل |accessdate=۵ مه ۲۰۰۷ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070509133810/http://www.khayam-hotels.com/ |archivedate=۹ مه ۲۰۰۷ |dead-url=yes}}</ref><ref>[http://lunar.arc.nasa.gov/printerready/science/geography_items/carters/craters_o.html Moon Nomenclature - Craters] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070714225945/http://lunar.arc.nasa.gov/printerready/science/geography_items/carters/craters_o.html |date=۱۴ ژوئیه ۲۰۰۷}} {{رچ}}(۸ مه ۲۰۰۷)</ref>
* در [[فرانسه]] و [[مصر]] [[شراب]]هایی به نام خیام تولید می‌شود.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://www.stratsplace.com/labels_other.html|عنوان=برچسب شراب‌های کشورهای دیگر {{نشان زبان|en}}|بازدید=6 ژوئیه 2007|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/67UWK0QDe?url=http://www.stratsplace.com/?f|تاریخ بایگانی=7 مه 2012}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://www.kwagga.de/mab/wein/etikett/so/weegy42.gif|عنوان=تصویری از برچسب یک شراب با نام عمر خیام|بازدید=6 ژوئیه 2007|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20070927152423/http://www.kwagga.de/mab/wein/etikett/so/weegy42.gif|تاریخ بایگانی=۲۷ سپتامبر ۲۰۰۷|dead-url=yes|بازبینی=۶ ژوئیه ۲۰۰۷|نشانی بایگانی=https://web.archive.org/web/20070927152423/http://www.kwagga.de/mab/wein/etikett/so/weegy42.gif|url-status=deviated}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://www.kwagga.de/mab/wein/weinetx.htm|عنوان=فهرستی از نام شراب‌ها {{نشان زبان|de}}|بازدید=6 ژوئیه 2007|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20070101202122/http://www.kwagga.de/mab/wein/weinetx.htm|تاریخ بایگانی=۱ ژانویه ۲۰۰۷|dead-url=yes|بازبینی=۶ ژوئیه ۲۰۰۷|نشانی بایگانی=https://web.archive.org/web/20070101202122/http://www.kwagga.de/mab/wein/weinetx.htm|url-status=deviated}}</ref>
* نام یکی از ایستگاه‌های قطار که [[فاجعه قطار نیشابور]] در آن‌جا رخ داد، نامش خیام بود.<ref>[http://www.ifj.org/pdfs/KillReportPart2FR.pdf گزارشی از روزنامه‌نگاران درگذشته در اثر حوادث] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070930154725/http://www.ifj.org/pdfs/KillReportPart2FR.pdf |date=۳۰ سپتامبر ۲۰۰۷}} از انجمن روزنامه‌نگاران بی‌مرز{{به فرانسوی|Fédération Internationale des Journalistes}}{{نشان زبان|fr}}</ref>
* [[خیابان خیام (تهران)|خیابان خیام]] در شهر [[تهران]] واقع در [[منطقه ۱۲ شهرداری تهران]] به نام عمر خیام نام‌گذاری شده است.
* [[بلوار خیام (مشهد)|بلوار خیام]] در شهر [[مشهد]] واقع در حد فاصل بلوار ملک‌آباد و میدان خیام به نام خیام نام‌گذاری شده است. همچنین مجسمه نسبتاً بزرگی از خیام در ابتدای این بلوار نصب شده است.
* [[دانشگاه خیام مشهد]] نام یکی از دانشگاه‌های غیرانتفاعی با سابقه ایران در شهر مشهد می‌باشد که پردیس شماره یک (اصلی) آن در ابتدای بلوار فلاحی این شهر در سال ۱۳۷۱ خورشیدی تأسیس و به یاد حکیم نیشابور با این عنوان نام‌گذاری شد.
[[پرونده:تصویر رستوران خیام در آدیس آبابا در کشور اتیوپی.jpg|بندانگشتی|رستوران عمر خیام در [[آدیس آبابا]].|جایگزین=]]
* رستوران خیام واقع در [[اتیوپی]] شهر [[آدیس آبابا]].{{نیازمند منبع|date=آوریل ۲۰۲۲}}
* در مرکز کتابخانه دانشگاه اتیوپی رباعیات خیام به [[زبان امهری]] وجود دارد. اطلاعات بیشتر در سفرنامه [[هوشنگ شمعی]] آمده است.
* در سال ۱۸۹۲ م. «[[انجمن عمر خیام]]» در لندن را گروهی از دانشمندان و ادیبان و روزنامه‌داران بنیان‌گذاری کردند. این انجمن تا سال ۱۸۹۳ م. سه مراسم بزرگداشت برای خیّام برگزار کرد. در این انجمن‌ها اشعار زیادی در مدح خیام خوانده شد که اعضای انجمن سروده بودند. همچنین دو عدد بوته گل سرخ بر مزار ادوارد فیتزجرالد مترجم رباعیات عمر خیام قرارداده شد که بر سرلوحه آن این‌طور نوشته شده بود: 《این بوته گل سرخ در باغ ''کیو'' پرورده شده و تخم آن را ''سیمپسن'' از مزار عمر خیام در نیشابور آورده و به‌دست چندین تن از هواداران ادوارد فیتزجرالد از جانب [[انجمن عمر خیام]] غرس شده. 》<ref>دهخدا ۹۸۰</ref>

==== در نیشابور ====
* [[میدان خیام]] یکی از میدان‌های شهری در نیشابور به نام خیام نامگذاری شده است. همچنین در میان این میدان بنای آرامگاه اولیه عمر خیام قرار داده شده است.
* خیابان خیام یکی از خیابان‌های شهر نیشابور واقع در شهرک فرهنگیان است که به نام عمر خیام نام‌گذاری شده است.
* [[شهرک صنعتی خیام]] در نزدیکی نیشابور به نام خیام نامگذاری شده است.<ref>{{یادکرد وب |url=http://www.khorasaniec.ir/shahrak.php |title=وبگاه شهرک‌های صنعتی استان خراسان رضوی |accessdate=۹ مه ۲۰۰۷ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070609200302/http://www.khorasaniec.ir/shahrak.php |archivedate=۹ ژوئن ۲۰۰۷ |dead-url=yes}}</ref>
* [[دبیرستان خیام]] یکی از مدرسه‌های قدیمی نیشابور خیام نامگذاری شده است.
* [[افلاک نمای خیام]] و پژوهشکده ستاره‌شناسی نیشابور.
* [[خانه ریاضیات نیشابور]] (برگرفته از تخصص ریاضی خیام) در نیشابور به نام وی است.

==== در زاهدان ====
* خیابان خیام در [[زاهدان]] [[مسجد جامع مکی زاهدان|مسجد جامع مکی]] که یکی از مساجد معروف اهل سنت است در آن قرار دارد.

=== خیام در فیلم و داستان ===
* [[عمر خیام (فیلم)|فیلم عمر خیام]]، فیلمی آمریکایی ساختهٔ ۱۹۵۶ م.<ref>[http://www.imdb.com/title/tt0050799/ Omar Khayyam در بانک اطلاعات اینترنتی فیلم‌ها]</ref>
* [[میراث‌دار: افسانه عمر خیام|میراث‌دار: افسانهٔ عمر خیام]]، فیلمی آمریکایی ساختهٔ سال ۲۰۰۵ م.<ref>[http://www.imdb.com/title/tt0294806/ The Keeper: The Legend of Omar Khayyam در بانک اطلاعات اینترنتی فیلم‌ها]</ref>
* فیلم مستند ''جام شکسته: مناظره خیام با کالیگولا'' و کتابی به همین نام اثر آرمین نادری.<ref>https://www.mehrnews.com/news/4992481/جام-شکسته-مناظره-خیام-با-کالیگولا-منتشر-شد</ref>
* در یکی از رمان‌های ایرانی به نام خیام و آن دروغ دلاویز نوشتهٔ هوشنگ معین‌زاده، روح خیام نقشی محوری دارد.
* وی شخصیت اصلی [[سمرقند (رمان)|رمان سمرقند]] نوشتهٔ [[امین معلوف]] است.<ref>{{یادکرد وب |url=http://www.ketabnews.com/detail-29474-fa-1.html |title=زندگی خیام به روایت امین معلوف در "سمرقند" |accessdate=۸ آوریل ۲۰۱۶ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160419035509/http://www.ketabnews.com/detail-29474-fa-1.html |archivedate=۱۹ آوریل ۲۰۱۶ |dead-url=yes}}</ref>
* خیام یکی از شخصیت‌های داستان معصومه شیرازی اثر [[محمدعلی جمال‌زاده|محمد علی جمال زاده]] است.
* وی یکی از موضوعات بحث میان دو تن از شخصیت‌های رمان [[گرگ دریا]] نوشته [[جک لندن]] است.
* [[بهروز غریب‌پور]] در اپرای عروسکی عمر خیام، اجرا شده در سال ۱۳۹۷، به دوران زندگی، افکار و اشعار وی و تأثیر او در تاریخ پرداخته است.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=گفتگو با بهروز غریب پور کارگردان اپرای عروسکی خیام نمایش حاضر در هفدهمین جشنواره نمایش عروسکی / اپرای خیام؛ عظیم‌ترین نمایشی است که تا …|نشانی=https://theater.ir/fa/110019|وبگاه=ایران تئاتر|بازبینی=2021-06-13|کد زبان=fa|نویسنده=احمدرضا حجارزاده|تاریخ= 4 شهریور 1397}}</ref>

== جستارهای وابسته ==
{{Div col|cols=۳}}
* [[رباعیات خیام]]
* [[مثلث خیام|مثلث خیام-پاسکال]]
* [[چهارضلعی خیام-ساکری]]
* [[سیارک ۳۰۹۵ عمر خیام]]
* [[آرامگاه خیام]]
* [[دانش و فناوری در ایران|دانش در ایران]]
* [[افلاک نمای عمر خیام]]
* [[اخترشناسی در سده‌های میانه اسلامی]]
{{Div col end}}

== پانویس ==
{{پانویس|۳}}

== پانویس ==
<references group="پانویس"/>

== منابع ==
=== کتاب‌ها ===
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = خیام | نام = عمر بن ابراهیم | ویراستار = بهاءالدین خرمشاهی | دیگران = با تصحیح، مقدمه و حواشی محمدعلی فروغی و قاسم غنی | عنوان = رباعیات خیام | سال = ۱۳۷۸ | ناشر = ناهید | مکان = تهران | شابک = 964-6205-00-3}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = قربانی | نام = ابوالقاسم | پیوند نویسنده = ابوالقاسم قربانی | عنوان = زندگی‌نامهٔ ریاضیدانان دورهٔ اسلامی از سدهٔ سوم تا سدهٔ یازدهم هجری | سال = ۱۳۷۵ | ناشر = [[مرکز نشر دانشگاهی]] | مکان = تهران | شابک = 964-01-0817-0}}
* {{یادکرد|فصل=|کتاب=گوشه‌هایی از ریاضیات دورهٔ اسلامی|نویسنده = برگرن، جی.ال. |ترجمه=محمد قاسم وحیدی و علی‌رضا جمالی |ناشر =فاطمی|چاپ=|شهر=[[تهران]] |کوشش=|صفحه=|سال=۱۳۷۳|شابک=}}
* {{یادکرد |کتاب=[[لغت‌نامه دهخدا]] جلد ۲۱ شماره مسلسل ۱۴۰|نویسنده = دهخدا، علی‌اکبر| ناشر =[[دانشگاه تهران]]، سازمان لغت‌نامه| شهر=[[تهران]] |کوشش=زیر نظر [[محمد معین]]}}
* {{یادکرد|فصل=نظریهٔ خیام دربارهٔ خطوط موازی|کتاب=ریاضیات در شرق|نویسنده = روزنفلد، ب. آ؛ و یوشکویچ، آ.ب. |ترجمه=[[پرویز شهریاری]]|ناشر =شرکت سهامی انتشارات خوارزمی |شهر=[[تهران]]|صفحه= |سال=۱۳۵۲}}
* {{یادکرد|فصل=ریاضیات شرق میانه و نزدیک در سده‌های میانه|کتاب=ریاضیات در شرق|نویسنده = کانسوا، س. ا؛ و دیگران|ترجمه=[[پرویز شهریاری]]|ناشر =[[انتشارات خوارزمی|شرکت سهامی انتشارات خوارزمی]] |شهر= [[تهران]]|سال=۱۳۵۲}}
* {{یادکرد|فصل= خیّام، غیاث‌الدین ابولفتح عمر بن ابراهیم نیشابوری|کتاب=خلاصهٔ زندگی‌نامه علمی دانشمندان |نویسنده = |ترجمه= کیومرث مهاجر|ناشر =شرکت انتشارات علمی و فرهنگی |چاپ=|شهر=[[تهران]] |کوشش=زیر نظر [[احمد بیرشک]]، ویراستار [[فریبرز مجیدی]] |صفحه=|سال=۱۳۷۴|شابک=}}
* {{یادکرد|فصل= آثار مربوط به تاریخ ریاضیات در زبان فارسی|کتاب=آشنایی با ریاضیات|نویسنده = [[غلامحسین صدری‌افشار|صدری افشار، غلام‌حسین]]|ترجمه=|ناشر =انتشارات جانبی دانشگاه آزاد|چاپ=|شهر=[[تهران]]|کوشش=|صفحه=۴۱|سال=|شابک=}}
* {{یادکرد|کتاب=حکیم عمر خیام به عنوان عالم جبر|کوشش=[[غلام‌حسین مصاحب|غلامحسین مصاحب]]| ناشر=انجمن آثار و مفاخر فرهنگی با همکاری کمیسیون ملی یونسکو در ایران|سال=۱۳۷۹|شهر=[[تهران]]|شابک=964-6278-56-6}}
* {{یادکرد|فصل=|کتاب=نوروزنامه|نویسنده =عمر خیام|ترجمه=|ناشر =کتابخانه طهوری|شهر=[[تهران]] |کوشش=[[مجتبی مینوی]]|}}
* {{یادکرد|فصل=|کتاب=ترانه‌های خیام|نویسنده = [[صادق هدایت|صادق، هدایت]]|ترجمه=|ناشر = انتشارات امیرکبیر|شهر=تهران|کوشش=|صفحه=|سال=1302|شابک=}}
* {{یادکرد|نویسنده=ب. ل. وان در واردن|کتاب=تاریخ جبر، از خوارزمی تا امی نوتر|ناشر=انتشارات مبتکران|سال=زمستان ۱۳۷۶|ترجمه=دکتر محمدقاسم وحیدی اصل، علیرضا جمالی|شابک=}}
* {{یادکرد|نویسنده=هدایت، صادق|کتاب=ترانه‌های خیام|ناشر=کتابهای پرستو|سال=۱۳۵۳}}
* مرتضی‌پور، اکبر: شرح حال ریاضیدانان ایران و جهان.
* متن سخنرانی ایراد شده در دهلی نو، به نقل از فصلنامه «هستی»، بهار ۱۳۸۳.
* [[مراقبی، غلامحسین]]. رباعیات حکیم عمر خیام. انتشارات ملک، ۱۳۷۸، تهران.
* هاشم جوادزاده، ۱۳۸۰، کتاب خراسان، کانون آگهی ایران نوین.
* بهنام ظریفیان صنعت‌کار، دنیای نویسندگان و شعرا، [[نشر فارابی]]، چاپ یکم، ۱۳۸۳، {{شابک|۹۶۴-۵۶۰۸-۳۷-۶}}.
* محمداحمد پناهی سمنانی، حسن صباح چهره شگفت‌انگیز تاریخ، نشر کتاب نمونه، چاپ چهارم، ۱۳۷۰.
* خیام، عمر بن ابراهیم، رباعیات (اسرار عزل)، نشر میرسعیدی فراهانی، چاپ یکم، ۱۳۸۱، {{شابک|۹۶۴-۶۸۵۳-۱۵-۳}}.
* وبگاه [https://web.archive.org/web/20070714225945/http://lunar.arc.nasa.gov/printerready/science/geography_items/carters/craters_o.html Moon Nomenclature - Craters] {{نشان زبان|en}}{{چر}}{{رچ}} (۸{{رچ}} مه ۲۰۰۷){{رچ}}.
* رباعیات حکیم عمر خیام، به کوشش نساء حمزه‌زاده، مقدمه: محمدحسن سیدان، چاپ: شرکت چاپ ابریشم رشت.
* {{یادکرد|فصل=ریاضیات |کتاب=علم در اسلام|ناشر =[[سروش]]|چاپ=|شهر=[[تهران]]|کوشش=[[احمد آرام]]|سال=۱۳۶۶|شابک=}}
* {{یادکرد|نویسنده=امینی، حسین، به کوشش: جواد عباسی |کتاب=فلسفه پوچی|ناشر=کنکاش دانش|سال=۱۳۸۶}}
* نوزده مقاله دربارهٔ حکیم عمر خیام نیشابوری، کنگره جهانی بزرگداشت حکیم عمر خیام در سال جهانی ریاضیات (۲۰۰۰ میلادی)، گردآورنده:حسن نظریان، ناشر: اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان با همکاری مرکز نیشابورشناسی، اردیبهشت ۱۳۷۹.
* ''جبر و مقابلهٔ خیام''، ترجمهٔ [[غلام‌حسین مصاحب|غلامحسین مصاحب]]، ۱۳۱۷.
* ''تاریخ نجوم اسلامی''، نللینو، ترجمهٔ [[احمد آرام]]، ۱۳۳۹.
* ''استفادهٔ دانشمندان مغرب زمین از جبر و مقابلهٔ خیام''، [[جلال مصطفوی]]، ۱۳۳۹.
* ''خیامی‌نامه''، [[جلال همائی]]، ۱۳۴۶.
* ''علم و تمدن در اسلام''، سیدحسین نصر، ترجمهٔ احمد آرام، ۱۳۵۰.
* ''نظریهٔ خیام دربارهٔ خطوط موازی، مقاله‌ای در کتاب ریاضیات در شرق''، ترجمهٔ [[پرویز شهریاری]]، ۱۳۵۲.
* ''مقدمه بر تاریخ علم''، جلد اول: ''از هومر تا عمر خیام''، [[جرج سارتن|جورج سارتون]]، [[غلامحسین صدری‌افشار|غلامحسین صدری افشار]]، ۱۳۵۳.
* ''بازسازی نظر خیام دربارهٔ وجود''، [[زهرا مصطفوی]]، مجله مقالات و بررسی‌ها، شماره ۷۷، ۱۳۸۴.

=== مقاله‌ها ===
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = حسام‌پور | نام = سعید| نام خانوادگی۲ = حسنلی | نام۲ = کاووس | عنوان =رویکردهای پنج‌گانه در خیام‌شناسی| پیوند=http://magiran.com/p704545 | ژورنال = کاوش‌نامه زبان و ادبیات فارسی| شماره =۱۸ | ناشر =[[مگ‌ایران]] |سال=۱۳۸۸| تاریخ = بهار و تابستان ۱۳۸۸ |صفحه= ۱۸۳–۲۰۰ | issn = 1735-9589|تاریخ بازبینی=۲۹ آوریل ۲۰۱۶}} {{نیازمند عضویت}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = حسن‌لی | نام = کاووس| نام خانوادگی۲ = حسام‌پور | نام۲ = سعید | عنوان =کارنامهٔ خیام‌پژوهی در سدهٔ چهاردهم| پیوند=http://magiran.com/p726562 | ژورنال = پژوهش زبان و ادبیات فارسی| شماره =۱۴ | ناشر =[[مگ‌ایران]] |سال=۱۳۸۸| تاریخ = پاییز ۱۳۸۸ |صفحه= ۹۹–۱۲۶ | issn = 1735-1030|تاریخ بازبینی=۲۹ آوریل ۲۰۱۶}} {{نیازمند عضویت}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی =محسنی‌نیا | نام = ناصر | عنوان =خیام‌پژوهی با تکیه بر جهان معاصر عرب| پیوند=http://magiran.com/p817791 | ژورنال = متن‌شناسی ادب فارسی| شماره =۳ | ناشر =[[مگ‌ایران]] |سال=۱۳۸۹| تاریخ = پاییز ۱۳۸۹ |صفحه= ۱–۲۰ | issn = 2008-5486|تاریخ بازبینی=۲۷ آوریل ۲۰۱۶}} {{نیازمند عضویت}}

{{جعبه درگاه|زندگی‌نامه|نیشابور|ادبیات فارسی}}

== پیوند به بیرون ==
{{جعبه پیوند به پروژه‌های خواهر}}
* [http://rch.ac.ir/article/Details?id=8935 مقاله خیام] در [[دانشنامه جهان اسلام]]
{{Spoken Wikipedia|Khayam-Omar-fa.ogg|{{Start date|۲۰۱۰|۰۹|۲۰}}|۲۲٫۷ مگا}}
* خواندن رباعیات با صوت ام کلثوم[{{یوتیوب|CM0cuz7Qt8g|}}]
* [https://web.archive.org/web/20170826121908/http://khayyam.info/ اطّلاعات دربارهٔ خیّام به زبان‌های مختلف]
* [http://www.irantarikh.com/adab/khaiyam.pdf دانلود کتاب ترانه‌های خیام]، اثر [[صادق هدایت]]
* [http://jwilson.coe.uga.edu/emt669/Student.Folders/Jones.June/omar/omarpaper.html عمر خیام و حل هندسی معادله درجه ۳] {{نشان زبان|en}}
* [http://www.angelfire.com/rnb/bashiri/Poets/Khayyam.html زندگی‌نامه عمر خیام] (به قلم [[ایرج بشیری]])
* [https://web.archive.org/web/20070824011825/http://www.khayyam.ir/farsi/ بانک اطلاعات حکیم عمر خیام]
* [https://web.archive.org/web/20070927210029/http://www.ipm.ac.ir/IPM/homepage/WorldNews/44.pdf رازهای خیام]، مروری بر کارنامه بزرگ‌ترین ریاضی‌دان قرون وسطی، در «[[پژوهشگاه دانش‌های بنیادی]]»
* [http://www.bbc.co.uk/programmes/b00rs21m مستند خیام]، بی‌بی‌سی

{{خیام}}
{{اهالی خراسان باستان}}
{{ادبیات فارسی}}
{{فلسفه اسلامی}}
{{تاریخ فلسفه و حکمت ایران}}
{{ریاضیات در ایران}}
{{ریاضیات در جهان اسلام}}
{{ستاره‌شناسی اسلامی}}
{{زبان و ادبیات عربی در دوره عباسی}}
{{داده‌های کتابخانه‌ای}}

{{ترتیب‌پیش‌فرض:خیام، عمر}}
[[رده:خیام| ]]
[[رده:اخترشناسان جهان اسلام قرون وسطی]]
[[رده:اخترشناسان اهل ایران]]
[[رده:اخترشناسان فارسی‌زبان قرون وسطی]]
[[رده:اهالی ایران در سده ۱۱ (میلادی)]]
[[رده:اهالی ایران در سده ۱۲ (میلادی)]]
[[رده:اهالی نیشابور]]
[[رده:جبر]]
[[رده:خاک‌سپاری‌ها در نیشابور]]
[[رده:درگذشتگان ۱۱۲۲ (میلادی)]]
[[رده:درگذشتگان ۱۱۳۱ (میلادی)]]
[[رده:درگذشتگان ۵۱۰]]
[[رده:ریاضی‌دانان اسلام قرون وسطی]]
[[رده:ریاضی‌دانان اهل ایران در قرون وسطی]]
[[رده:ریاضی‌دانان اهل ایران]]
[[رده:ریاضی‌دانان اهل نیشابور]]
[[رده:ریاضی‌دانان سده ۱۱ (میلادی)]]
[[رده:ریاضی‌دانان سده ۱۲ (میلادی)]]
[[رده:ریاضی‌دانان فارسی‌زبان]]
[[رده:زادگان ۱۰۴۸ (میلادی)]]
[[رده:زادگان ۴۲۷]]
[[رده:ستاره‌شناسان سده ۱۲ (میلادی)]]
[[رده:شاعران ادبیات فارسی قرون وسطی]]
[[رده:شاعران ایران بزرگ]]
[[رده:شاعران ایرانی سده ۱۱ (میلادی)]]
[[رده:شاعران دوره سلجوقی]]
[[رده:شاعران دوره سلجوقیان]]
[[رده:شاعران سده ۱۲ (میلادی) اهل ایران]]
[[رده:شاعران فارسی‌زبان سده ۵ (قمری)]]
[[رده:شاعران فارسی‌زبان سده ۶ (قمری)]]
[[رده:شاعران فارسی‌زبان]]
[[رده:فیزیک‌دانان فارسی‌زبان]]
[[رده:فیلسوفان اهل ایران]]
[[رده:فیلسوفان اهل نیشابور]]
[[رده:فیلسوفان فارسی‌زبان]]
[[رده:منتقدان ادیان]]
[[رده:موجزنویسان]]
[[رده:ندانم‌گرایان اهل ایران]]
[[رده:نمادهای ملی ایران]]
[[رده:نویسندگان ادبیات فارسی دوران قرون وسطی]]
[[رده:نویسندگان دوران قرون وسطی]]
[[رده:نویسندگان مرد اهل ایران]]
[[رده:نویسندگان معنوی فارسی‌زبان]]