نمایش مبدأ برای برهان نظم

'''[[برهان (ریاضی)|بُرهان]] نَظم'''<ref name=iep /><ref name="Ratzsch">{{چپ‌چین}}{{یادکرد |فصل=[http://plato.stanford.edu/archives/win2009/entries/teleological-arguments/ Teleological Arguments for God's Existence] |کتاب=The Stanford Encyclopedia of Philosophy |نویسنده=Ratzsch, Del |نویسندگان سایر بخش‌ها= |ناشر=Robert Appleton Company. |شهر= |کوشش=Edward N. Zalta |ویرایش=Winter 2009 Edition |صفحه= |سال= |شابک= |تاریخ= |زبان=en}}{{پایان چپ‌چین}}</ref><ref name="Toner">{{چپ‌چین}}{{یادکرد |فصل=[http://www.newadvent.org/cathen/06608b.htm#IBc The argument from design] |کتاب=The Existence of God |نویسنده=Toner, P. (1909) |نویسندگان سایر بخش‌ها= |ناشر=Robert Appleton Company. |شهر=New York |کوشش= |ویرایش= |صفحه= |سال= |شابک= |تاریخ= |زبان=en}}{{پایان چپ‌چین}}</ref> یا '''برهان غایت‌شناختی''' یا '''اِتقان صُنع'''<ref name=dbe>{{پک|محمدجواد انواری|2014|ف=براهین اثبات باری|ک=دائره المعارف بزرگ اسلامی|زبان=en}}</ref> یا '''برهان [[الهیات طبیعی]]'''<ref>[[ایمانوئل کانت]] این برهان را چنین می‌نامید؛ {{یادکرد|کتاب=سنجش خرد ناب|نویسنده=ایمانوئل کانت|ترجمه=ادیب سلطانی|ناشر=انتشارات امیرکبیر|شهر=تهران|صفحه=ص ۶۸۵|سال=|شابک=}}</ref>
{{به انگلیسی|Design or Teleological argument}}{{رچ}}<ref>'''نام اصلی برهان همان نظم یا اتقان صنع است و برهان تلئولوژیک (غایت‌شناختی) یکی از حالات خاص آن است، اما در منابع اروپایی عموماً نام ''تلئولوژیک'' به کل آن گفته شده‌است.'''</ref> یکی از مهمترین [[برهان‌های اثبات وجود خدا]] است، و در کنار [[برهان (منطق)|برهان‌های]] [[علیت]] و [[برهان وجودی|وجودی]]، چارچوب کلی براهین دیگر را می‌سازد.<ref name=iep />

پدیده‌های طبیعی، آنچنان ساختار، عملکرد، یا ارتباط درونی دقیقی را نشان می‌دهند که بسیاری این فرض که ورای آن‌ها یک طراحِ هوشمند وجود دارد را نتیجه‌ای طبیعی - اگر نه اجتناب ناپذیر- دانسته‌اند. [[فیلسوف|فلاسفه]] در قرون متمادی سعی کرده‌اند که این مشاهدات را به شکل [[برهان (منطق)|برهان]]ی با بیان منطقی در بیاورند. به مجموعه این استدلال‌ها، ''برهان نظم'' گفته می‌شود.<ref name="Ratzsch" /> برهان نظم به‌طور خلاصه می‌گوید اگر به پیرامون خود بنگریم، ناگزیر در می‌یابیم که چگونه هر چیزی با عملکردش سازگاری و تناسب دارد، به گونه ای که گویی از سر تدبیر [[طراحی]] شده‌است. قائلین به این برهان، نتیجه می‌گیرند که این مسئله، وجود خدا را به اثبات می‌رساند.
به عبارت دیگر، [[جهان]] ما نشان دهندهٔ وجود نوعی آفرینش است، نه اتفاقی کور و [[تصادف|تصادفی]]. مدافعان برهان نظم، این انتخاب‌کننده را [[خدا]] می‌نامند.<ref name=APH1>{{یادکرد |فصل= |کتاب=[[الفبای فلسفه]] |نویسنده=[[نایجل واربرتون]] |ترجمه=[[مسعود علیا]] |ناشر=ققنوس |شهر=تهران |کوشش= |ویرایش= |صفحه=صص ۲۶ تا ۲۹ |سال=۱۳۸۶ |شابک=978-964-311-503-6}}</ref>

منکران این برهان، نظم موجود را معلول عوامل طبیعی قلمداد می‌کنند و غایت را به نهاد طبیعت نسبت می‌دهند. برخی معتقدند برهان نظم به لحاظ فلسفی از اثبات وجود خدا ناتوان است. با این حال، برهان نظم به فهم عموم نزدیک‌تر است و با تجربه‌های دینی نیز سازگاری بیشتری دارد.<ref name=dbe />

برهان نظم در میان فلاسفه مسلمان رواج داشته‌است؛ اما آنان از اندیشه نظم در اثبات ذات خدا کمتر بهره گرفته‌اند، هرچند، شواهد نظم جهان را در مبحث علم و [[حکمت]] الهی و در بیان آموزه‌هایی چون عنایت و [[نظام احسن]] به کار برده‌اند.<ref name=dbe /> [[تفسیر قرآن|مفسرین]]، بعضی از [[آیه|آیات]] [[قرآن]] را بیان‌کنندهٔ این برهان می‌دانند.<ref name=iep>{{یادکرد وب |عنوان=Design Arguments for the Existence of God |نشانی=https://iep.utm.edu/design/ |وبگاه=https://iep.utm.edu/design/}}</ref>

== پیشینه ==
[[پرونده:St-thomas-aquinas.jpg|بندانگشتی|چپ|200px|[[براهین پنجگانه|پنجمین برهان]] [[توماس آکویناس]] در اثبات خدا، بر اساس نظم بنا شده‌است.]]
در [[سده]]‌های میانه اشاراتی به این برهان در آثار [[توماس آکویناس]] (قرن سیزدهم میلادی) و [[ابن رشد]] (قرن ششم هجری) دیده می شود.<ref>هالینگ دیل، تاریخ فلسفه غرب، صفحه ۱۵۹ و ۱۶۰.</ref> در دوران اخیر یکی از معروف‌ترین بیان های برهان را در [[کتاب]] «الهیات طبیعی» اثر [[ویلیام پیلی]] ([[۱۸۰۵ (میلادی)|۱۸۰۵]]-[[۱۷۴۳ (میلادی)|۱۷۴۳]]) می‌یابیم.<ref>{{یادکرد|کتاب=علم و دین|نویسنده=ایان باربور|ترجمه=بهاءالدین خرمشاهی|ناشر=مرکز نشر دانشگاهی|شهر=تهران|صفحه=صفحه ۱۰۴ تا ۱۱۱|سال=|شابک=}}</ref> از دیگر [[فیلسوف|فلاسفه‌ای]] که پس از پیلی به دفاع از این برهان پرداختند، می‌توان ف.ر. تنانت ([[۱۹۵۷ (میلادی)|۱۹۵۷]]-[[۱۸۶۶ (میلادی)|۱۸۶۶]]) و سوئین برن را نام برد. در [[۱۹۸۶ (میلادی)|۱۹۸۶]] جان بروو و [[فرانک تیپلر]]، موضوع وجود نظم دقیق در جهان را ارائه دادند.

در میان فیلسوفان و متکلمین [[مسلمان]]، [[ابوبکر باقلانی]]، [[ابویوسف کندی]]، [[ابن رشد]]، [[ابوحامد غزالی|ابوحامد غزّالی]]، [[فخر رازی]]، [[عضدالدین ایجی]]، [[تفتازانی]]، [[فیاض لاهیجی|عبدالرزّاق لاهیجی]] و [[خواجه نصیر طوسی]] به بیان برهان نظم پرداختند.{{مدرک}}

انکار غایتمندی و نظم انگاری در اندیشه‌های [[اپیکورس]] به چشم می‌خورد،{{مدرک}} اما نخستین انتقاداتی که در [[فلسفه غرب]] به‌طور جدی به برهان نظم وارد شده‌اند، غالباً حاصل کار [[دیوید هیوم]] ([[۱۷۷۶ (میلادی)|۱۷۷۶]]-[[۱۷۱۱ (میلادی)|۱۷۱۱]]) هستند.<ref name=APH1 />
از مهم‌ترین کسانی که پس از او در این زمینه کار کردند، می‌توان به [[ایمانوئل کانت]]، [[ایان باربور]] و بارتینک اشاره نمود. در میان [[دانشمند|دانشمندان]] معاصر، [[ریچارد داوکینز]] صاحب اثر [[ساعت ساز نابینا]]، از سرسخت‌ترین مخالفان برهان به‌شمار می‌آید.<ref>{{یادکرد وب |url=http://www.simonyi.ox.ac.uk/dawkins/WorldOfDawkins-archive/Dawkins/Work/Books/blind.shtml |title=The Blind Watchmaker |accessdate=۱۳ مارس ۲۰۱۰ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080415140851/http://www.simonyi.ox.ac.uk/dawkins/WorldOfDawkins-archive/Dawkins/Work/Books/blind.shtml |archivedate=۱۵ آوریل ۲۰۰۸ |dead-url=yes }}</ref>

== شرح برهان نظم ==
[[نظم (منطق)]] در برابر آشفتگی و [[آنومی|هرج‌ومرج]] به کار می‌رود و مقصود از آن گردآمدن اجزای متفاوت با [[کیفیت]] و [[کمیت]] ویژه‌ای در یک مجموعه‌است به گونه‌ای که همکاری و هماهنگی آن‌ها وصول به [[معنی زندگی|هدفی]] معین را در پی داشته باشد.<ref name="ng">{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی۱=Geisler |نام۱=Norman L |عنوان=Systematic theology |ناشر=Bethany House publishers |شابک=9780764206030 |صفحات=12-22}}</ref> برهان نظم به صورت‌های گوناگونی بیان می‌شود که همه‌ی آن‌ها ساختار مشترک زیر را دارند:

الف: جهان منظم است یا در جهان پدیده‌های منظم وجود دارد.

ب: هر نظمی از ناظمی [[حکمت|حکیم]] و با [[عقل|شعور]] ناشی می‌شود.

نتیجه: جهان بر اثر طراح  پدید آمده‌است.<ref name=ng />
[[پرونده:AverroesColor.jpg|بندانگشتی|چپ|180px|[[ابن رشد]]، فیلسوف مسلمان [[آندلس|آندلسی]]، براهین غایی را بر پایه آرای ارسطو گسترش داد و به انتقال این آرا به اروپاییان [[قرون وسطا]] کمک شایانی کرد.]]
مدافعین برهان نظم می‌گویند هنگامی که به موجودات عالم می‌نگریم، سازماندهی و برنامه‌ریزی دقیقی احساس می‌کنیم. چنین نظمی تصادفی و خود به خود رخ نمی‌دهد؛ بنابراین ورای چنین موجودات منظمی باید ناظم حکیم و علیمی وجود داشته باشد که از سر حکمت و آگاهی آن‌ها را پدیدآورده باشد.<ref name=APH1 /> [[ویلیام پیلی]] (William Paley) در کتاب «الهیات طبیعی» برهان نظم را شرح می دهد. پیلی ساختار [[چشم]] را به این گونه توصیف می کند که در آن‌ اجزای مختلف چشم برای بینایی به روش پیچیده‌ای با هم همکاری می‌کنند. او [[استدلال]] می‌کند که فقط در صورت فرض یک ناظم و مدبر فراطبیعی است که سازگاری اجزاء در جهت هدف معین قابل توجیه‌است. پیلی چشم را با [[ساعت]] [[قیاس|مقایسه]] کرده و چنین دلیل می‌آورد که اگر شخصی در یک جزیره دور افتاده زندگی کند و ساعتی بیابد، این فرض را که ساعت را موجود هوشمندی ساخته‌است تصدیق می‌کند. به همین دلیل [[انسان]] حق دارد با بررسی چشم خود، این نتیجه را بگیرد که آن را موجود هوشمندی ساخته‌است. یعنی همان گونه که اجزای ساعت برای نشان دادن وقت هماهنگ شده‌اند و می‌فهمیم که این هماهنگی حاصل فعالیت [[خلاقیت|خلاق]] یک سازنده‌است، در موارد طبیعی نیز تنها راهی که وجود آنرا معقول می‌سازد، این است که فرض کنیم از ناظم با شعوری ناشی شده‌ باشند.<ref name=iep /><ref name=APH1 />
در منابع اسلامی نیز استدلال‌های مشابهی می‌یابیم. [[ابن رشد]] فیلسوف قرن ششم هجری نظم را در این می دید که موجودات جهان با انسان سازگار هستند یعنی طبیعت و اجزاء بدن در خدمت نوع بشرند. به نظر ابن رشد این‌گونه سازگاری نمی‌تواند ناشی از اتفاق باشد، بلکه از جانب فاعلی است که آن را اراده و تقدیر کرده‌است. ویژگی برهان ابن رشد تأکید او بر اصل هدف‌دار بودن است که با مفهوم نظم پیوندی نزدیک دارد. ابن رشد و توماس آکویناس عقیده داشتند که می توان وجود خدا را بدون احتیاج به وحی و الهام اثبات کرد.<ref>{{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی۱=سهرابی زاده |نام۱=طیبه |عنوان=براهین اثبات وجود خدا از دیدگاه ابن رشد |پیوند=http://library.sbu.ac.ir/sites/default/files/islandora_book_pdf/e723e30d8d2e426a1c988851173b5d33.pdf}}</ref><ref name=dbe /> در دورهٔ معاصر، تنانت در کتاب ''کلام فلسفی'' به گسترش و تعمیق مفهوم نظم غایی پرداختند. در برهان نظم منظور نظم غایی است و به همین دلیل به آن برهان غایی یا برهان هدفمندی (Teleogical argument) نیز گفته می‌شود. مدافعین برهان نظم می‌گویند که ما مشاهده می‌کنیم پدیده‌های منظمی همواره به سوی غایتی در حرکت‌اند، در حالی که خود این پدیده‌ها فاقد [[علم]] و [[آگاهی]] برای این حرکت هستند؛ بنابراین باید موجودی آگاه و مدبر آن‌ها را به سوی غایتشان هدایت کند. برهان نظم بر هماهنگی و نظم کل عالم تأکید دارد تا ناظم حکیم را برای کل عالم ثابت کند.<ref name="jh">جان هیک، وجود خدا-۱۳۸۷-ص ۱۲۸</ref> در برهان نظم، نظریه [[فرگشت|تکامل]] جانداران تناقضی ایجاد نمی کند زیرا ناظم الهی می تواند برای خلق جهان و موجودات پیچیده‌تر طرح بلند مدتی برگزیده‌باشد، یعنی خدا خالق سازوکار خود تکامل بوده‌است.<ref name=APH1 /> علاوه بر این تکامل تدریجی پیدایش اولین موجودات تک سلولی با مکانیزم‌های لازمه درون آنها را توجیه نمی کند. همچنین تکامل هیچ توضیحی در مورد نظم ظاهری در دنیای غیرزنده فراهم نمی‌کند.<ref name="Alvin">PLANTINGA, ALVIN (1998). ''God, arguments for the existence of'', Section 5, Teleological arguments, Routledge Encyclopedia of Philosophy</ref>

[[پرونده:WilliamPaley.jpg|بندانگشتی|چپ|180px|خدای ساعت ساز [[ویلیام پیلی]]، یکی از مشهورترین تقریرهای برهان]]

==== تنظیم‌ دقیق (Fine tuning) ====
{{اصلی|نظریه جهان تنظیم‌شده|اصل انسان‌نگر}}

یکی از دیگر بیان های برهان نظم، ''برهان تنظیم‌شدگی جهان'' یا ''اصل انسان‌نگر'' {{به انگلیسی|Anthropic principle or Argument from fine-tunning}} است.این ایده نخستین بار توسط جان بروو و [[فرانک تیپلر]] در کتاب «''اصل کیهانشناختی انسان نگر''» تشریح شد.<ref name=APH1 /> این دیدگاه از نظر تاریخی جهت سازگاری با [[نظریه تکامل داروین|نظریه فرگشت داروین]] -که تکامل تدریجی را مسئول پیدایش نظم در [[موجودات زنده]] می‌دانست- به وجود آمد. پیشنهاددهندگان این دیدگاه [[نظریه تکامل|نظریه فرگشت]] را پذیرفته ولی استدلال می‌کنند که وقوع فرگشت طبیعی نیازمند چیده شدن صحنه و فراهم آمدن شرایط خاصی است.

این دسته از استدلال‌ها به دوشاخه تقسیم می‌شوند: دسته اول از استدلال‌ها بر شرایط ''لازم'' برای وقوع حیات تأکید می‌کنند.<ref name="Clayton">Philip Clayton, Zachary R. Simpson, ''The Oxford handbook of religion and science'', p. 199, Oxford University Press</ref> پیشرفت‌های اخیر در [[علم فیزیک]] نشان داده‌است که اگر [[نیروی گرانش]] به میزان یک در <math> 10^{40} </math> از میزان فعلی اش کمتر یا بیشتر بود، جهان نمی‌توانست حیات را در خود بپروراند.<ref name="Ratzsch" /> تنظیم شدگی در مورد بقیه نیروهای اصلی فیزیک (نیروهای [[نیروی هسته‌ای قوی|هسته‌ای قوی]] و [[نیروی هسته‌ای ضعیف|ضعیف]]، نیروهای [[نیروی الکترومغناطیس|الکترومغناطیس]]، و بار الکترون) نیز لازم است.<ref name="Alvin" /> در علوم تجربی نشان داده شده‌است که اگر برای مثال فاصلهٔ [[خورشید]] از [[زمین]] از حد فعلی کم‌تر یا بیشتر بود، امکان حیات میسر نمی‌شد.<ref name=APH1 />

روش دوم استدلال بر شرایط ''کافی'' برای وقوع فرگشت و جهت‌گیری آن تأکید می‌ورزند، و استدلال می‌کنند که با فراهم شدن شرایط خاص فرایند فرگشتی همواره به سمت مشخصی می‌رود.<ref name="Clayton" /> استدلال‌های بیوشیمیایی در این گروه جای می‌گیرند. این استدلال‌ها بر تناسب نامعمول محیط شیمیایی جهت پیدایی حیات تأکید می‌ورزند. وارد و برونلی از دیدگاه [[زمین‌شناسی]] ادعا کردند که شرایط سیاره‌ای لازم برای به وجود آمدن حیات هوشمند بسیار نایاب است.<ref name="Clayton" />

== نقد برهان نظم ==
{{اصلی|بوئینگ ۷۴۷ غایی|برهان طراحی ضعیف}}
[[پرونده:David Hume.jpg|بندانگشتی|181px|انتقادات [[دیوید هیوم|هیوم]] بر برهان نظم، در این دو اثر او آمده‌اند: «''مکالماتی دربارهٔ دین طبیعی''» و بخش یازدهم «''تحقیق دربارهٔ فهم آدمی''».<ref>[http://www.ideacenter.org/contentmgr/showdetails.php/id/1147 FAQ: Who designed the designer?]</ref>]]
[[پرونده:The Blind Watchmaker.JPG|بندانگشتی|چپ|تصویر روی جلد کتاب «[[ساعت ساز نابینا]]»]]
[[پرونده:François de Voltaire porträtterad av Nicolas de Largillière.jpg|بندانگشتی|چپ|ولتر:اثبات صانع، خدا را ثابت نمی‌کند. خدای ادیان، عادل و خیر اعلی نیز هست.]]
فرض کنیم فاصلهٔ زمین از خورشید از میزان فعلی کمتر یا بیشتر بود؛ در این صورت امکان [[پیدایش حیات]] در زمین از میان می‌رفت و این امکان در سیاره [[بهرام (سیاره)|بهرام]] (مریخ) یا [[ناهید (سیاره)|ناهید]] (زهره) مهیا می‌گشت. یعنی تعجبی ندارد که ما در جهانی به سر می‌بریم که در آن شرایط دقیقاً برای پیدایش موجوداتی از نوع ما مناسب بوده‌است؛ ''زیرا به هیچ وجه محتمل نبود که ما در جای دیگری پدید آییم''.<ref name=APH1 /><ref>گراهام پریست: منطق-۱۳۸۷-صفحه ۱۳۳ تا ۱۳۸</ref>

[[هیوم]] در این باره در کتاب ''مکالماتی دربارهٔ دین طبیعی'' از زبان شخصیت ''فیلو'' بیان کرد که باید تصدیق نمود که برای ما، از نگاه محدودی که داریم، غیرممکن است بتوانیم بگوییم آیا این نظام، در مقایسه با نظام‌های ممکن و حتی واقعی دیگر، حاوی هر گونه خطای چشمگیری هست یا خیر؟ به تصریح او، اگر یک نفر که هیچ سروده ای را به عمر خویش ندیده است، کتاب شعری بر وی خوانده شود، نمی‌تواند آن شعر را کاملاً عاری از خطا و اشتباه بداند.<ref name=jh />

به تصریح [[ریچارد داوکینز]]، این برهان بدیهی می‌انگارد که هرچه نظم مجموعه‌ای بیشتر باشد، می‌فهمیم که ناظم آن مجموعه هم پیچیده‌تر و عالم‌تر بوده‌است. کسی که توانسته باشد تمام جهان را نظم ببخشد، خودش باید لااقل به همان اندازه پیچیده و هدفمند باشد؛ و باز نیازمند ناظمی اعلم می‌شود.<ref>{{یادکرد|فصل=فصل چهارم:چرا به احتمال قریب به یقین خدایی وجود ندارد؟|کتاب=[[پندار خدا]]|نویسنده=ریچارد داوکینز|ترجمه=ا. فرزام|ناشر=|شهر=توزیع در [[اینترنت]]|کوشش=|ویرایش=|صفحه=|سال=۲۰۰۷ میلادی|شابک=0-618-68000-4}}</ref>

عده ای مقایسه نظم جهان و نظم ابزارهای ساخته دست بشر را نادرست می دانند. یعنی نمی توان گفت که چون ما ساعت را به عنوان شیئی منظم دیدیم و دانستیم که ناظمی دارد، باید در مورد چشم هم چنین باشد. برهان یاد شده بر این رأی استوار است که شیئی همچون ساعت که نشانه‌های طرح و تدبیر در آن پیداست، از پاره‌ای جهات به شیئی طبیعی نظیر چشم شباهت بسیار دارد. در این سبک استدلال که به آن قیاس می‌گویند، فرض اینست که اگر دو چیز از برخی جهات مشابه باشند به احتمال زیاد از سایر جهات نیز مشابهند.<ref name=APH1 />

[[دیوید هیوم|هیوم]] می‌گوید که این مقایسه بسیار سست و ضعیف است زیرا چنین مقایسه ای تنها میان دو پدیدهٔ تجربی اعتبار دارد، نه میان یک پدیدهٔ تجربی و یک پدیدهٔ غیر تجربی؛ ما با تجربه آموخته‌ایم که مصنوعات انسان نتیجهٔ طرح و تدبیرند، اما چنین تجربه‌ای از مجموعه‌های طبیعی نداریم.<ref name=APH1 />

به عبارت ساده‌تر، این برهان فرض را بر آن می‌گذارد که میان اشیای طبیعی (مثل چشم) و اشیای مصنوعی (مثل ساعت)، شباهت حائز اهمیت و معناداری هست و این در حالیست که مشخص نیست که چشم آدمی از هر وجه مهمی شبیه ساعت باشد. در حالی که اساس قیاس بر این فرض است که میان طرفین مقایسه شباهت چشمگیری هست. اگر این شباهت کمرنگ یا ضعیف باشد، نتایجی هم که بر بنیاد این مقایسه گرفته می‌شود، به همان نسبت سست و ضعیف خواهد بود.<ref name=APH1 /> به‌طور خلاصه هیوم ایده نیاز اشیای منظم طبیعی به طراح و خالق مدبر را نه پیوندی منطقی؛ بلکه صرفاً تعمیمی نا به جا از روابط میان انسان و مصنوعاتش می‌دانست.

ن. فخر در کتاب [[برهان علیت]] نقدهایی به برهان نظم وارد می‌کند. به نظر او در برهان نظم، تکیه بر شباهت بین نظم دست ساختۀ بشر و نظم‌های موجود در طبیعت است. اگر اولی در زمانی کوتاه ولی دومی در زمانی طولانی شکل گرفته باشد، داشتن خالقی دانا و هدفمند، تنها نظریه جهت توجیه نظم موجود نخواهد بود و مثلاً نظریۀ [[فرگشت]](تکامل) تدریجی نیز می‌تواند نظم را توجیه نماید. لذا برهان نظم که بر [[قیاس]] استوار است، یکی از بنیان‌هایش را که همان شباهت کامل دو موضوع است از دست می‌دهد و دیگر لزومی به جاری کردن یک حکم بر هر دو موضوع نیست. آنچه دربارۀ طبیعت٬ ''نظم'' نامیده می‌شود، می‌تواند ''تعادل'' نامیده شود. وقتی یک جرم آسمانی در دام [[جاذبه زمین|جاذبۀ زمین]] می‌افتد و میلیاردها سال به دور آن می‌چرخد، آنچنانکه می‌توان از نظمِ چرخش آن برای محاسبۀ زمان استفاده کرد، آنچه واقع شده، نظمِ دست‌ساخته نیست، بلکه یک تعادل است که می‌تواند گاهی میلیون‌ها سال و گاهی به مدت کوتاهتر ادامه داشته باشد. همان قوانین فیزیک که تعادل‌های قبلی را ایجاد کردند، همان‌ها باعث از بین رفتن آن تعادل‌ها و موجودات قبلی شدند و تعادل‌های فعلی نیز کاملاً آسیب پذیرند و می‌توانند جایشان را به تعادل‌های جدید، بین موجوداتِ سازگارترِ جدید بدهند. برهان نظم بر هدفمندی نظم جهان تکیه می‌کند اما دستگاهِ جهان، هیچ‌گاه نشان نداده که منظور دقیقش از فرآوریِ آنچه به آن داده می‌شود، کدامیک از محصولاتش است. اگر برهان نتواند در مقدمه اش به‌طور روشن بیان نماید که کدامیک از پدیده‌هایی که پی‌درپی به وجود می‌آیند و از بین می‌روند هدف نظم موجود است، یکی دیگر از بنیان‌هایش را که همان غایتمندی هستی جهانِ منظم است، از دست می‌دهد. تنها چیزی که همواره بوده و هرگز متوقف نشده، اجرای قوانین فیزیک بوده و هر "تعادل" یا "نظمی" هم که محصولِ این قوانین بوده‌است، پایدار نبوده تا بتوان به آن عنوانِ "غایت خلقت" یا "هدف آفرینش" داد و از این بابت مطمئن بود.<ref>[http://www.mediafire.com/file/yf4594xzb08c4vx/Borhan-Eleeyat-Noon-Fakhr%282%29.pdf ن.فخر، برهان علیت-۱۳۹۵-ص۱۵-۲۴]</ref>

نظریه تکامل داروین می‌گوید که نظم موجودات زنده به‌طور طبیعی و بدون ناظم و به‌طور تصادفی ایجاد شده است. از نظر تکامل در پاسخ به این که چرا جانوران و گیاهان تا این پایه با عملکردهایشان به خوبی سازگاری و تناسب دارند، وجود خدای همچون ساعت‌ساز، یگانه علت ممکن نیست. تکامل، احتمال دیگری را پیش می‌کشد که در واقعیت نیز مشاهده شده‌است. [[بقای اصلح]] نشان می‌دهد که چگونه آن جانوران و گیاهانی که بهتر از دیگران با محیط انطباق بیابند، زنده می‌مانند و خصوصیاتشان را از طریق [[ژن]]‌ها به نسل‌های بعدی منتقل می‌سازند و به تدریج با افزایش فراوانی ژن‌ها فراوانی آن خصوصیات هم در نسل‌های بعدی افزایش میابد. با وجود آن که تکامل الزاماً نظریهٔ ناظم الهی را رد نمی‌کند، اما حالت دیگری را پیش می‌کشد و دیگر نمی‌توان گفت هر نظمی ناظمی دارد. ما مطمئنیم که برخی نظم‌ها ناظم‌هایی دارند، همچون ساعت که ناظمی به نام [[ساعت ساز]] دارد؛ اما با توجه به تکامل، نمی‌توان این امر را به کل جهان تعمیم داد.<ref name=APH1 />

عده ای نیز وجود نظم را رد کرده اند. مثلا در مورد خلقت چشم می توان این ایراد را گرفت که چشم به [[نزدیک‌بینی]]، و به [[آب مروارید]] دچار می شود. در این استدلال که به آن برهان طراحی ضعیف (Argument from poor design or dysteleological argument) می گویند خدا ناتوان فرض شده یا اندکی پس از آفرینش جهان مرده‌است و این امکان را فراهم آورده که عالم هستی از عیار هماهنگی خود بکاهد.<ref name=APH1 />

برخی معترضین برهان می‌گویند اصولاً نظم مفهومی ساختگی و نسبی است. به باور طرفداران این نظر اگر از افراد بپرسیم [[چشم انسان]] منظم است یا نامنظم، همه بلااستثنا پاسخ خواهند داد منظم است؛ اما اگر این سؤال را در مورد [[زلزله]] یا [[آتشفشان|آتش فشان]] مطرح کنیم چطور؟ زلزله را نامنظم خواهند دانست، این در حالی است که اگر زلزله را از جهت نیروهای درونی زمین بررسی نماییم، زلزله هم منظم است. همچنین اگر چشم را به جای بینایی از لحاظ شنوایی بررسی نماییم، دیگر منظم نخواهد بود.

همچنین هیوم معتقد است که برهان نظم در بهترین حالت می‌تواند ثابت کند که پدیده‌های جهان ساختهٔ دست کسی یا چیزی یا کسانی یا چیزهایی است. یعنی حتی در اثبات [[توحید (اسلام)]] هم ناتوان است. خلاف ممکنات نیست که گروهی آفرینندگان فروپایه تر با همکاری هم طرح این جهان را ریخته باشند.<ref>Hume, David, ''Dialogues Concerning Natural Religion''(1779).</ref> به خصوص اگر از قیاس استفاده کنیم، با توجه به آن که مصنوعات پیچیدهٔ بشر مانند [[آسمانخراش]]ها و موشک‌های فضایی و نظایر آن، حاصل کار گروه‌هایی از افراد است؛ نمی‌توانیم توحید را نتیجه بگیریم. به باور [[ولتر]]، حتی اگر فرض کنیم برهان وجود ناظمی یگانه را اثبات می‌کند، باز هم به معنای اثبات خدای یگانه نیست.<ref name=APH1 /><ref>{{cite book
 | author = Voltaire
 | authorlink = Voltaire
 | others = trans. William F. Fleming
 | volume = XXI
 | title = The Works of Voltaire: The Henriade: Letters and miscellanies
 | chapter = On the Existence of God
 | publisher = Werner
 | origyear = 1734
 | date = 1901
 | location =
 | pages = 239–240
 | url = http://books.google.com/books?id=RCctAAAAYAAJ
 | doi =
 | id =
 | isbn =}}</ref>

این برهان همچنین در پاسخ به [[برهان شر|مسئلهٔ شر]] ناکام است؛<ref name=APH1 /> مطلبی که [[جان استوارت میل]] در سال [[۱۸۷۴ (میلادی)|۱۸۷۴]] با نگارش کتاب ''طبیعت و سودمندی'' بدان پرداخت.<ref name=jh />

== پانویس ==
{{پانویس|جعبه=۳۰۰|۲}}

== کتاب‌شناسی ==
=== فارسی ===
;عمومی:
* {{یادکرد|فصل= جلد 11 |کتاب=دائرة المعارف بزرگ اسلامی|نویسنده= محمدجواد انواری |ترجمه=|ناشر=دائره المعارف بزرگ اسلامی |شهر= |کوشش= |ویرایش= |صفحه= |سال= 1381 |شابک=|لینک=}}[http://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/7546]
* {{یادکرد|فصل= |کتاب=آشنایی با اصول دین|نویسنده= حسین وحید خراسانی|ترجمه=|ناشر=مدرسه الامام باقرالعلوم |شهر=قم |کوشش= |ویرایش= |صفحه=صص ۲۱ تا ۳۳ |سال=۱۳۸۶ |شابک=978-964-2694-12-9}}
* {{یادکرد |فصل= |کتاب=[[الفبای فلسفه]]|نویسنده=نایجل واربرتون |ترجمه=مسعود علیا |ناشر=انتشارات ققنوس|شهر=تهران|صفحه=صص ۲۶–۳۳|سال=۱۳۸۶|شابک=978-964-311-503-6}}
* {{یادکرد |فصل= |کتاب=اندیشهٔ اسلامی (۱)|نویسنده=جعفر سبحانی و محمد محمدرضایی |ناشر=دفتر نشر معارف |شهر=تهران|صفحه=صص ۷۳ تا ۸۱ |سال=۱۳۸۷ |شابک=978-964-531-059-0}}
* {{یادکرد|فصل= |کتاب=توحید |نویسنده=مرتضی مطهری|ناشر=انتشارات صدرا|شهر=تهران|صفحه=صص ۴۹ تا ۸۲–۲۱۱ تا ۲۴۳|سال=۱۳۸۸|شابک=964-5600-34-0}}
* {{یادکرد |فصل= |کتاب=تاریخ فلسفه غرب|نویسنده=رجینالد جان هالینگ دیل|ترجمه=عبدالحسین آذرنگ|ناشر=انتشارات ققنوس|شهر=تهران|صفحه=|سال=۱۳۸۷|شابک=978-964-311-790-0}}
* {{یادکرد|فصل=|کتاب=[[پندار خدا]]|نویسنده=ریچارد داوکینز|ترجمه=ا. فرزام|ناشر=|شهر=توزیع در [[اینترنت]]|کوشش=|ویرایش=|صفحه=|سال=۲۰۰۷ میلادی|شابک=0-618-68000-4}}
;تخصصی:
* {{یادکرد|فصل= |کتاب=وجود خدا |نویسنده=جان هیک |ترجمه=عبدالرحیم گواهی |ناشر=نشر علم |شهر=تهران |کوشش= |ویرایش= |صفحه=صص ۱۲۱ تا ۱۶۶ |سال=۱۳۸۷ |شابک=978-964-405-892-9}}
* {{یادکرد |فصل=فصل هشتم |کتاب=تبیین براهین اثبات خدا |نویسنده=عبدالله جوادی آملی |ناشر=مرکز نشر اسراء |شهر=قم |کوشش=حمید پارسانیا |ویرایش=محمود صادقی |صفحه=۲۳۵ تا ۲۵۴ |سال=۱۳۸۸ |شابک=978-964-5984-08-1}}
* {{یادکرد|فصل= |کتاب=الالهیّات، ج ۱ |نویسنده=جعفر سبحانی |ناشر=مؤسسه امام صادق |شهر=قم |کوشش= |ویرایش= |صفحه=ص ۳۳ |سال= |شابک=}}
;مرتبط:
* {{یادکرد|فصل= |کتاب=منطق |نویسنده= گراهام پریست |ترجمه=بهرام اسدیان |ناشر=نشر ماهی |شهر=تهران |کوشش= |ویرایش=رضا دهقان |صفحه=۱۳۳ تا ۱۴۲|سال=۱۳۸۷ |شابک=978-964-9971-75-9}}

=== انگلیسی ===
{{چپ‌چین}}
* {{یادکرد|فصل= |کتاب=Dialogues and Natural History of Religion|نویسنده= David Hume|ترجمه=|ناشر=Oxford University Press Worlds Classics|شهر=Oxford|کوشش= |ویرایش= |صفحه= |سال=1993 |شابک=}}
{{پایان چپ‌چین}}

== پیوند به بیرون ==
=== فارسی ===
{{ویکی‌نبشته}}
* [http://library.tebyan.net/newindex.aspx?pid=102834&ParentID=0&BookID=97570&MetaDataID=27846&Volume=11&PageIndex=441&PersonalID=0&NavigateMode=CommonLibrary&Content= براهین اثبات باری]، [[دائره المعارف بزرگ اسلامی]]، محمدجواد انواری (رونوشت از [[مؤسسه فرهنگی و اطلاع‌رسانی تبیان]])
* [https://web.archive.org/web/20100724025619/http://www.aftab.ir/articles/religion/religion/c7c1184687417_god_p1.php براهین اثبات خدا در وبگاه آفتاب]
* [http://www.hupaa.com/page.php?id=3775 سیری انتقادی در برهان نظم]
{{پاک‌کن}}

=== انگلیسی ===
{{چپ‌چین}}
* [https://web.archive.org/web/20100213144008/http://www.philosophyonline.co.uk/pages/teleological.htm teleological arguments] from philosophy online
* [http://plato.stanford.edu/entries/teleological-arguments/ Teleological Arguments for God's Existence] from the Stanford Encyclopedia of Philosophy
* [https://web.archive.org/web/20050404080039/http://etext.lib.virginia.edu/cgi-local/DHI/dhi.cgi?id=dv1-80 ''Dictionary of the history of Ideas'':] Design argument
* [https://web.archive.org/web/20071014070611/http://stephenpimentel.com/papers/purpose_revised.html A "Preface" to Aquinas' Teleological Argument]
* {{Cite web
 | last = Paley
 | first = William
 | author-link =William Paley
 | year = 1809
 | title =Natural Theology: or, Evidences of the Existence and Attributes of the Deity
 | edition =12th
 | publication-place = London
 | publisher =Printed for J. Faulder
 | url =http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=A142&viewtype=text&pageseq=1
 | accessdate =
}} Online in full.
* [http://www.iep.utm.edu/d/design.htm Design arguments for the existence of God] from the Internet encyclopedia of philosophy.
* ''William Lane Craig'' : [http://www.leaderu.com/offices/billcraig/docs/teleo.html ''The Teleological Argument and the Anthropic Principle]
* [http://skepdic.com/design.html The Skeptic's Dictionary on argument from design]
{{پایان چپ‌چین}}
{{برهان‌های خدا}}
{{الهیات}}
{{فلسفه دین}}

[[رده:استدلال‌های مخالفان تکامل]]
[[رده:اصل انسان‌نگر]]
[[رده:برهان‌های اثبات بودن خدا]]
[[رده:غایت‌شناسی]]
[[رده:طراحی هوشمند]]