نمایش مبدأ برای بالانویس و پایین‌نویس

[[پرونده:Subscript_superscript_expert.png|پیوند=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/32/Subscript_superscript_expert.png/300px-Subscript_superscript_expert.png|چپ|بندانگشتی|300x300پیکسل|مثال پایین‌نویس و بالانویس. در هر دو مثال، اولین "2" به صورت حرفه ای طراحی شده است و به عنوان بخشی از مجموعه حروف گنجانده شده است. دومین "2" تقریبی غیرحرفه ای با استفاده از یک نسخه کوچک از استاندارد "2" است. وزن بصری "2" اول با واژه های دیگر بهتر مطابقت دارد.]]
'''بالانویس و پایین‌نویس''' {{انگلیسی|Subscript and superscript}} یا '''زیرنبشت و زبرنبشت'''، [[عدد]]، تصویر، [[نماد]] یا نشانه‌ای‌ست که کوچکتر از اندازهٔ سطر اصلی و کمی بالاتر یا پایین‌تر از [[:en:Baseline (typography)|خط زمینه]] نوشته می‌شود. از بالانویس و پایین‌نویس در نوشتن [[فرمول]]‌ها، [[عبارت (ریاضیات)|عبارات ریاضی]]، مشخص کردن [[ترکیب شیمیایی|ترکیب‌های شیمیایی]] و [[ایزوتوپ]]‌ها و بسیاری موارد دیگر استفاده می‌شود.

در [[تایپوگرافی|حروف‌چینی]] حرفه ای، کاراکترهای پایین‌نویس و بالانویس صرفاً کاراکترهای معمولی که از لحاظ اندازه کوچک شده باشند نیستند. طراحان حروف برای حفظ تطابق بصری این حروف با بقیه نبشته ها، آنها را کمی ضخیم‌تر از یک کاراکتر تولید می کنند (یعنی حروف‌چینی متوسط یا پررنگ). فاصله عمودی و جابجایی متن بالانویس یا پایین‌نویس نسبت به [[:en:Baseline (typography)|خط زمینه]]، بر اساس نوع حروف و کاربرد آن متفاوت است.

در حروف‌نشانی {{به انگلیسی|typesetting}} انگلیسی، به انواع گونه های حروف، شکل ها و غیره که بالاتر یا پایین تر از حرف نوشته می شود، « [[:en:Superior letter|حروف علیا]]» {{به انگلیسی|superior}} و «حروف سفلی» میگویند؛ یا به طور خلاصه فقط «علیا» و «سفلی». اصولاً در نوشتار زبان انگلیسی، کاربردهای غیر فنی این حروف بسیار کم هستند و قدیمی به حساب می آیند.<ref>Bringhurst 2005, pp. 311–312.</ref> مثلاً ارقام علیا و سفلی بر روی خط مبنا برای نمایش [[کسر|کسرها]]، و برای نمایش پایین‌نویس‌های شیمیایی و ریاضی از ارقام سفلی استفاده می شود. <ref>Bringhurst 2005, p. 309.</ref>

== کاربردها ==
[[پرونده:Super-sub-scripts.svg|بندانگشتی|300x300پیکسل|مکان های متداول بالانویس و پایین‌نویس. [[تایپ فیس]] استفاده شده Myriad Pro است.]]
یک [[تایپ فیس]] ممکن است برای کاربردهای متفاوت، حروف زیر و رونوشت را در موقعیت های مکانی گوناگون در خود جای داده باشد. چهار موقعیت مکانی رایج در ادامه ذکر می‌شوند. از آنجا که هر موقعیت مکانی در زمینه های مختلف استفاده می شود، ممکن است همه [[حرفی‌عددی]] ها در همه موقعیت ها در دسترس نباشند. به عنوان مثال، حروف پایین‌نویس بر روی خط مبنا بسیار نادر هستند و بسیاری از تایپ‌فیس‌ها تنها تعداد محدودی حروف بالانویس را ارائه می‌کنند. علی‌رغم این تفاوت‌ها، تمام گلیف‌های با اندازه کوچک‌تر با عبارت‌های عمومی ''پایین‌نویس'' و ''بالانویس'' استفاده می‌شوند که به ترتیب مترادف با عبارت‌های ''حرف (یا عدد) سفلی'' و ''حرف (یا عدد) علیا'' هستند. اکثر فونت‌هایی که حاوی پایین‌نویس/بالانویس هستند، اندازه و جهت‌گیری از پیش تعیین‌شده‌ای دارند که به طراحی فونت بستگی دارد.

=== پایین‌نویس های زیر خط مبنا (زیرنِبِشت) ===
شاید آشناترین مثال برای پایین‌نویس، یک [[فرمول شیمیایی]] باشد. مثلاً فرمول مولکولی [[گلوکز]] [[کربن|C]]<sub>6</sub>[[هیدروژن|H]]<sub>12</sub>[[اکسیژن|O]]<sub>6</sub> است، بدین معنی که این مولکول ۶ [[اتم]] کربن، ۱۲ [[اتم هیدروژن]] و ۶ اتم اکسیژن دارد.

در ریاضیات از پایین‌نویس برای مشخص کردن نسخه‌های متفاوتی از یک متغیر واحد استفاده می‌شود. مثلاً در یک معادله از ''x''<sub>0</sub> و ''x''<sub>f</sub> برای نشان دادن مقدار ''x'' اولیه و نهایی استفاده می‌شود یا ''v''<sub>rocket</sub> و ''v''<sub>observer</sub> نشان دهندهٔ سرعت موشک و ناظر است.

از پایین‌نویس برای اشاره به عضوی از یک [[دنباله|دنبالهٔ ریاضی]] یا [[مجموعه (ریاضی)|مجموعه]] یا درایهٔ یک [[بردار اقلیدسی|بردار]] یا [[ماتریس (ریاضی)|ماتریس]] استفاده می‌شود. مثلاً در دنبالهٔ (''O'' = (۴۵, -۲, ۸۰۰ عبارت ''O''<sub>3</sub> به سومین عدد دنباله یعنی ۸۰۰ اشاره دارد.

کاربرد دیگر پایین‌نویس در ریاضی مشخص کردن [[مبنا|مبنای]] یک عدد است، خصوصاً وقتی از چندین مبنا در کنار یکدیگر استفاده می‌شود. مثلاً برای اعدادی در [[مبنای شانزده]]، [[ده‌دهی|مبنای ده]] و [[مبنای هشت]] می‌توان نوشت: C<sub>hex</sub> = ۱۲<sub>dec</sub> = ۱۴<sub>oct</sub>.

پایین‌نویس اندیس هم خوانده می‌شود.

=== پایین‌نویس های روی خط مبنا (زیرنِبِشت) ===
تنها استفاده رایج از این زیرمجموعه ها برای مخرج کسرهای مورب، مانند ½ یا نشانه های [[درصد]] %، [[در هزار|درهزار]] ‰ و یا [[:en:Basis point|نقطه پایه]] ‱ است. برخی از شبه جملات یا جملات مختصر شده پرکاربرد نیز به این صورت (کسرهای مورب) نوشته می شوند. مانند {{Not a typo|℅}} (مراقبت از{{به انگلیسی|care of}})، {{Not a typo|℀}} (حسابِ {{به انگلیسی|account of}})، {{Not a typo|℁}} (خطاب به موضوع {{به انگلیسی|addressed to the subject}})، یا {{Not a typo|℆}} (هر یک در اسپانیایی (cada uno/una)).

=== بالانویس (زِبَرنِبِشت) ===
از بالانویس برای نشان دادن [[پانویس]] در متن استفاده می‌شود، مانند این<sup>۵</sup> یا این<sup>xi</sup>.

در ریاضیات از بالانویس برای نشان دادن به توان رساندن استفاده می‌شود، بدین صورت که ''y''<sup>۴</sup> یعنی ''y'' به توان ۴ و ۲<sup>''x''</sup> یعنی ۲ به توان ''x''.

بالانویس برای نشان دادن بار [[یون]]‌ها و [[ذرات زیراتمی]] استفاده می‌شود. {{عبارت چپچین|''Cl''<sup> -</sup>}} اتم [[کلر]] با یک بار منفی‌ست، {{عبارت چپچین|''Pb''<sup> 4+</sup>}} اتم [[سرب]] با ۴ بار مثبت است، {{عبارت چپچین|''e''<sup> -</sup>}} یک [[الکترون]] و {{عبارت چپچین|''e''<sup> +</sup>}} یک [[پوزیترون]] است.

ایزوتوپ‌های یک اتم هم با بالانویس نشان داده می‌شوند. در این شکل از نگارش تعداد [[نوکلئون]]‌ها به صورت بالانویس پیش از نماد شیمیایی نوشته می‌شود، مثل <sup> ۱۲</sup>''C'' ,<sup> ۳</sup>''He'' ,<sup> ۱۳</sup>''C '' یا <sup> ۲۳۸</sup>''U''.

از ترکیب بالانویس و پایین‌نویس برای ارایهٔ اطلاعات بیشتر در مورد [[هسته اتم]] استفاده می‌شود. مثلاً <sup> ۲۳۵</sup><sub>۹۲</sub>''U'' نشانگر اتم اورانیومی‌ست با ۲۳۵ نوکلئون که ۹۲ تای آن پروتون است. یک نماد شیمیایی ممکن است کاملاً با اعداد محصور شده باشد: <sup> ۱۴</sup><sub>۶</sub>''C<sup> ۲+</sup><sub>۸</sub>'' یون کربنی‌ست با ۱۴ نوکلئون که ۶ تای آن پروتون و ۸ تای بقیه نوترون است و ۲ بار مثبت دارد.

== پشتیبانی نرم افزاری ==

=== پردازشگرهای [[رایانه رومیزی]] ===
بسیاری از [[واژه‌پرداز|واژه‌پردازها]] (برنامه‌های ویرایش متن و پردازش کلمه)، از ویژگی بالانویس و پایین‌نویس پیشتیبانی می کنند. گرچه این برنامه‌ها به‌ جای [[رندرینگ (گرافیک رایانه‌ای)|رندرینگ]] مجزای بالانویس و پایین‌نویس، معمولاً  اندازه کاراکترهای معمولی را کاهش داده و مکان آنها را به بالا یا پایین تغییر می دهند. برنامه‌های حروفچینی حرفه‌ای مانند [[کوارک اکسپرس]] یا [[ادوبی این‌دیزاین]] نیز دارای ویژگی‌ پیشرفته تبدیل خودکار [[گلیف]] معمولی به بالانویس و پایین‌نویس هستند.
{| class="wikitable"
! rowspan="2" |نرم افزار
! rowspan="2" |پشتیبانی از OpenType برای گلیف حرفه ای؟
! colspan="4" style="text-align:center;" |مقادیر پیش‌فرض برای تبدیل حروف (گلیف‌های غیرحرفه‌ای)
! colspan="2" |کلید های میانبر صفحه کلید
|-
!اندازه
!موقعیت پایین‌نویس
!موقعیت بالانویس
!تنظیمات قابل تغییر توسط کاربر؟
!بالانویس
!اشتراک
|-
|[[اوپن‌آفیس. اوآرجی]] 3.3
| style="text-align:center;" |خیر
| style="text-align:center;" |58%
| style="text-align:center;" | -33٪
| style="text-align:center;" | +33٪
| style="text-align:center;" |بله
|{{key press|Ctrl|Shift|P}}
|{{key press|Ctrl|Shift|B}}
|-
|[[لیبره‌آفیس]] 5.3
| style="text-align:center;" |بله 
| style="text-align:center;" |58%
| style="text-align:center;" | -33٪
| style="text-align:center;" | +33٪
| style="text-align:center;" |بله
|{{key press|Ctrl|Shift|P}}
|{{key press|Ctrl|Shift|B}}
|-
|[[مایکروسافت ورد]] 2015
| style="text-align:center;" |بله
| style="text-align:center;" |50%
| style="text-align:center;" | -14.1٪
| style="text-align:center;" | +40%
| style="text-align:center;" |کتابچه راهنمای 
|{{key press|Ctrl|Shift|{{=}}}}
|{{key press|Ctrl|{{=}}}}
|-
|[[ادوبی ایلاستریتور]] CS3
| style="text-align:center;" |بله
| style="text-align:center;" |58.3٪
| style="text-align:center;" |33.3٪
| style="text-align:center;" | +33.3٪
| style="text-align:center;" |بله
|
|
|-
|[[ادوبی فتوشاپ]] CS3
| style="text-align:center;" |فقط [[:en:Ordinal indicator|نشانگرهای ترتیبی]]
| style="text-align:center;" |58.3٪
| style="text-align:center;" | -33.3٪
| style="text-align:center;" | +33.3٪
| style="text-align:center;" |راهنما 
|{{key press|Alt|Ctrl|Shift|{{=}}}}
|{{key press|Ctrl|Shift|{{=}}}}
|-
|[[لاتخ|لاتکس]]
| style="text-align:center;" |بله (فقط با استفاده از [[زی‌تک]] یا [[:en:LuaTeX|LuaTeX]] )
| style="text-align:center;" |≈70٪ 
| style="text-align:center;" | -14٪ 
| style="text-align:center;" | +25٪ 
| style="text-align:center;" |کتابچه راهنمای 
|math: ^ (caret)
text: \textsuperscript{stuff}
|math: _ (underscore)
text: \textsubscript{stuff}
|-
| colspan="6" |یادداشت:
<references group="lower-alpha" responsive="1"></references>
|
|
|}

=== اچ‌تی‌ام‌ال ===
در [[اچ‌تی‌ام‌ال]] و [[ویکی|نحو ویکی]] ، متن زیرنویس با قرار دادن آن در داخل تگ‌های <code>&#x3C;sub&#x3E;</code> و <code>&#x3C;/sub&#x3E;</code> تولید می‌شود. به طور مشابه، بالانویس ها با <code><nowiki><sup></nowiki></code> و <code><nowiki></sup></nowiki></code> تولید می شوند. <ref>{{Cite web|url=https://sites.psu.edu/symbolcodes/accents/math/mathchart/#super|title=Math Unicode Entities|last=Pyatt|first=Elizabeth J.|date=27 September 2016|website=[[:en:Penn State College of Information Sciences and Technology|علوم و تکنولوژی اطلاعات]]|publisher=[[دانشگاه ایالتی پنسیلوانیا]]|accessdate=6 January 2021}}</ref> اندازه و موقعیت دقیق کاراکترهای حاصل بر اساس فونت و مرورگر متفاوت است، اما معمولاً به حدود 75٪ اندازه اصلی کاهش می یابد. توجه داشته باشید که برای بسیاری از اهداف تایپی معمولاً بالانویس ها خیلی بالا قرار می گیرند.

=== تکس ===
در حالت ریاضی نرم افزار [[تک (نرم‌افزار)|تکس]] (همانطور که در [[مدیاویکی]] استفاده می‌شود)، زیرنویس‌ها با [[زیرخط]] (_) نشان می شوند، در حالی که [[کارت (علامت)|بالانوشت‌ها]] با [[کارت (علامت)|کارت]] (^) ساخته می‌شوند. بنابراین عبارت <code>$X_{ab}$</code> نوشته <math>X_{ab}</math> را، و <code>$X^{ab}$</code> <math>X^{ab}</math> را تولید می کنند.

در حالت متنی نرم افزار [[لاتخ]]، روش اشاره شده در بالا نامناسب است، زیرا در آن صورت حروف [[سبک خوابیده|''ایتالیک'']] نمایش داده خواهند شد. بنابراین از دستورهای دیگر استفاده می کنیم. مثلاً از <code>n\textsuperscript{th}</code> برای نمایش n<sup>th</sup> و از دستور <code>A\textsubscript{base}</code> برای نمایش A<sub>base</sub> استفاده می کنیم. قابل ذکر است که برای این کار ما به بسته نصبی نیاز ''fixltx2e'' خواهیم داشت.

=== یونی‌کد ===
[[یونی‌کد]] کاراکترهای بالانویس و پایین‌نویس را در چندین حوزه تعریف می کند و دارای مجموعه کاملی از اعداد بالانویس و پایین‌نویس است. به دلیل محبوبیت استفاده از این کاراکترها برای ساخت کسرها، بیشتر [[قلم (رایانه)|قلم های رایانه ای]] امروزی اکثر این نمادها را به مشتریان ارائه می کنند. 

== جستارهای وابسته ==

* [[:en:Mathematical notation|نماد ریاضی]]
* [[:en:Typographical conventions in mathematical formulae|قراردادهای تایپی در فرمول های ریاضی]]
* [[:en:Superior letter|حرف بالا نبشته]]
* [[فوریگانا]]
* [[:en:Ruby character|حروف روبی]]
* [[حروف‌چینی|حروفچینی]]
* [[تایپ‌فیس|فونت]]
* [[:en:Superscripts and Subscripts (Unicode block)|بالانویس و پایین‌نویس (بلوک یونیکد)]]

== منابع ==
{{پانویس}}
{{یادکرد-ویکی
|پیوند = http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Subscript_and_superscript&oldid=590527889
|عنوان = Subscript and superscript
|زبان = انگلیسی
|بازیابی = ۳ فوریه ۲۰۱۳
}}

{{چاپ}}
[[رده:تایپوگرافی]]