نمایش مبدأ برای اصل لوشاتلیه

[[File:NO2-N2O4.jpg|thumb| [[واکنش برگشت‌پذیر]]{{سخ}} N<sub>۲</sub>O<sub>۴</sub>(g) ⇌ ۲NO<sub>۲</sub>(g){{سخ}} گرماگیر است در نتیجه با افزایش دما واکنش به سمت تولید NO<sub>۲</sub> پیش می‌رود و رنگ گاز داخل شیشه قهوه ای تر می‌شود.(تصویر چپ) در نقطه مقابل با کاهش دما، واکنش به سمت تولید N<sub>۲</sub>O<sub>۴</sub> می‌رود و کاز داخل شیشه بی رنگ تر می‌شود.(تصویر راست)]]
'''اصل لوشاتلیه''' (به [[زبان فرانسوی|فرانسوی]]: Principe de Le Châtelier، به [[زبان انگلیسی|انگلیسی]]: Le Chatelier's principle) (با تلفظ {{IPAc-en|UK|l|ə|_|ʃ|æ|ˈ|t|ɛ|l|j|eɪ}} یا {{IPAc-en|US|ˈ|ʃ|ɑː|t|əl|j|eɪ}}) اصلی است که [[آنری لوئی لوشاتلیه]] در سال ۱۸۸۴ آن را دربارهٔ [[تعادل شیمیایی]] در [[شیمی]] بیان کرد. بنا بر این اصل، «چنانچه سامانه‌ای در حال تعادل باشد، در برابر هرگونه تغییری در جهت مخالف واکنش نشان می‌دهد تا اثر آن را از بین ببرد».

عده‌ای نیز این اصل را در [[علوم انسانی]] صادق می‌دانند. در سال ۱۹۴۷، [[پل ساموئلسون]] این مفهوم را دربارهٔ [[تعادل بازار]] در [[علم اقتصاد|اقتصاد]] به کار برد. خودِ لوشاتلیه در همان زمان معتقد به وجود کاربرد این اصل در اقتصاد بود و مقالاتی دربارهٔ تأثیر این اصل بر روابط کارگر و کارفرما، و [[بهره‌وری]] در [[صنعت]] نوشت.<ref>{{یادکرد|کتاب=Systems: new paradigms for the human sciences|نویسنده =Gabriel Altmann, Walter A. Koch|ناشر =Walter de Gruyter|صفحه=231|سال=1998|شابک=3-11-015619-9|زبان=en}}</ref>
== به عنوان یک قانون فیزیکی ==
این اصل در واقع بیانی از [[قانون سوم نیوتون]] است.<ref>{{یادکرد|فصل=Optimize Solution System Design|کتاب=Systems engineering: a 21st century systems methodology|نویسنده = Derek K. Hitchins|ناشر =John Wiley and Sons|ویرایش=2nd|صفحه=265|سال=2007|شابک=0-470-05856-0|زبان=en}}</ref><ref>{{یادکرد|فصل=Prologue: The Entangled Bank|کتاب=Modeling nature: episodes in the history of population ecology|نویسنده = Sharon E. Kingsland|ناشر =University of Chicago Press|صفحه=20|سال=1995|شابک=0-226-43728-0|زبان=en}}</ref>

اصل لوشاتلیه سامانه‌های با تغییرات غیر آنی را بررسی می‌کند؛ و مدت زمان پایدار شدن سامانه بستگی به شدت [[بازخورد منفی]] نسبت به [[شوک مکانیکی]] اولیه دارد. هنگامی که یک شوک [[بازخورد مثبت|بازخورد مثبتی]] را در سامانه ایجاد می‌کند، تعادل جدیدی که در سامانه برقرار خواهد شد ممکن است تفاوت زیادی با وضعیت تعادل اولیه داشته باشد، یا مدت زمان رسیدن به آن زیاد باشد. در برخی [[سامانه دینامیکی|سامانه‌های پویا]] وضعیت پایانی را نمی‌توان از روی شوک تعیین کرد. این اصل برای بررسی سامانه‌های بازخورد منفی بسته به کار می‌رود اما به‌طور کلی در طبیعت برقرار است.<ref>
* Wikipedia contributors, "Le Chatelier's principle," Wikipedia, The Free Encyclopedia, http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Le_Chatelier's_principle&oldid=380717993 (accessed August 30, 2010).
* {{یادکرد|فصل=Application of the Second Law of Thermodynamics and Le Chatelier's Principle to the Developing Ecosystem|عنوان = Handbook of Ecosystem Theories and Management | پیوند = http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.11.856&rep=rep1&type=pdf|نویسنده =Kay, J. J.|ناشر =CRC Press; Lewis Publishers|صفحه=6|سال=1999|شابک=978-1-56670-253-9}}
</ref>
== کاربرد در اقتصاد ==

از سال ۱۹۴۷ که [[پل ساموئلسون]] با الهام از پیشنهاد ای. بی. ویلسون<ref group="پانویس">E. B. Wilson استاد ساموئلسون در [[دانشگاه هاروارد]] که پیشتر در [[دانشگاه ییل]] دانشجوی [[ویلارد گیبس]] بود.</ref><ref name="Foundations of economic analysis">{{یادکرد|کتاب=Foundations of economic analysis|نویسنده =Paul Samuelson|ناشر =Harvard University Press|صفحه=81|سال=1983| شابک = 9780674313019|زبان=en}}</ref> برای نخستین بار اصل لوشاتلیه را در کتابش با نام مبانی تحلیل‌های اقتصادی<ref group="پانویس">Foundations of economic analysis</ref> استفاده کرد، این مفهوم به‌طور گسترده‌ای در زیرشاخه‌های کاربردی اقتصاد به کار گرفته‌شده‌است.<!-- <ref name="Journal of Economics"/> حذف یادکرد ناموجود توسط ربات --> ساموئلسون روش استاتیک مقایسه‌ای را بر مبنای همین اصل بنیان کرد. این روش در اقتصاد مدرن ابزار قدرتمند و همه‌گیری است، اگرچه پتانسیل استفاده از مدل‌های ترمودینامیکی در اقتصاد نسبتاً محدود است.<ref>{{یادکرد|فصل=|کتاب=Modelling in ecological economics|نویسنده =John L. R. Proops, Paul Safonov; Stefan Baumgärtner|ناشر =Edward Elgar Publishing|صفحه=112|سال=2004|شابک=1-84376-222-6|زبان=en}}</ref>

ساموئلسون در مبانی تحلیل‌های اقتصادی با مقایسه حالتی که محدودیت‌های معینی بر سامانه‌ای تحمیل می‌شود و حالتی که هیچ محدودیتی بر سامانه نیست؛ این سؤال را مطرح می‌کند که «''چگونه تعادل یک سامانه برهم می‌خورد؟''». او اهمیت پاسخ به این سؤال را در [[ترمودینامیک]]، با اهمیت آن در اقتصاد مقایسه می‌کند.
در یک [[تابع (ریاضیات)|تابع]]، زمانی که تمامی مجهول‌ها مستقل از یکدیگر هستند، ماکسیمم زمانی می‌تواند تعیین شود که [[مشتق جزئی]] تابع نسبت به تمامی متغیرها صفر شود. در اقتصاد نیز هنگامی که محدودیتی بر سامانه اعمال می‌شود که یکی از متغیرها را با متغیر دیگری درگیر می‌کند، اگر متغیر نخست را ثابت در نظر بگیریم، وضعیت این تعادل تغییر می‌کند.
او این مفاهیم را یک اصل دانست و آن را اصل لوشاتلیه-بران<ref group="پانویس">Le Chatelier-Braun principle</ref> نامید.<ref name="Equilibrium in economics">{{یادکرد|فصل=The Le Chtelier Principle and The Le Chtelier-Samuelson Principle: What do they have in common?|کتاب=Equilibrium in economics: scope and limits|نویسنده =Valeria Mosini|ناشر =Routledge|صفحه=53-56|سال=2007|شابک=0-415-39137-7|زبان=en}}</ref>

بنابراین هنگامی که در یک سامانه اقتصادی در تعادل متغیرها مستقل از یکدیگرند، محدودیت‌های روی سامانه در تقاضاهای کوتاه‌مدت، [[کشش (اقتصاد)|کشش]] کمتری نسبت به تقاضاهای بلندمدت دارند. به‌طور خلاصه «در یک [[تعادل اقتصادی]]، اگر تغییری در قیمت کالایی رخ دهد، تغییری که در نتیجه آن در [[تقاضا|تقاضای]] کالا پدیدار می‌شود بیشتر خواهد بود اگر فرد در معرض محدودیت‌های سهمیه‌بندی قرار نگیرد تا این که در چنین محدودیت‌هایی باشد. اضافه‌شدن هر محدودیتی [[کشش (اقتصاد)|کشش]] را کمتر می‌کند.»<ref>{{یادکرد|کتاب=Foundations of economic analysis|نویسنده =Paul Samuelson|ناشر =Harvard University Press|صفحه=168-169|سال=1983|شابک=0-674-31301-1|زبان=en}}</ref>

ساموئلسون در ژورنال امریکن ایکانامیک ریویو<ref group="پانویس">American Economic Review</ref> چاپ سال ۱۹۷۲ برای بیان اصل لوشاتلیه از مثالی بهره گرفت.<ref>{{یادکرد|نویسنده=Paul Samuelson| عنوان = maximum principles in analytical economics|ژورنال=American Economic Review|تاریخ=1971|دوره=72|شماره=2|صفحه=249-263|زبان=en}} [ارجاع دست دوم]</ref> او فرایند تولیدی را فرض کرد که مثلاً در آن دو ورودی زمین و کارگر وجود دارد. او قیمت‌های اولیه را دستمزد <math>p_1</math> و اجاره <math>p_2</math>؛ و مقدار اولیه را به ترتیب <math>q_1</math> و <math>q_2</math> گرفت. با در نظر گرفتن مثال در دوره زمانی کوتاه، و این که برخی از ورودی‌ها نظیر کارگر و مواد خام می‌توانند تغییر کنند و برخی مانند زمین نمی‌توانند تغییر کنند؛ او <math>q_2</math> را ثابت گرفت که در فرایند تولید محدودیت ایجاد می‌کرد و بقیه کمیت‌ها قابل تغییر بودند. او با در نظر گرفتن اثر تغییر <math>p_1</math> و <math>q_1</math> ثابت کرد:<ref name="Equilibrium in economics"/>
{{چپ‌چین}}
<math>\left (\frac{\delta q_1}{\delta p_1}\right )q_2 \le 0</math>
{{پایان چپ‌چین}}
همچنین اگر با فرض همان تغییرات <math>p_2</math> را ثابت بگیریم:<ref name="Equilibrium in economics"/>
{{چپ‌چین}}
<math>\left (\frac{\delta q_1}{\delta p_1}\right )p_2 \le \left (\frac{\delta q_1}{\delta p_1}\right )q_2 \le 0</math>
{{پایان چپ‌چین}}
والریا موسینی،<ref group="پانویس">Valeria Mosini</ref> استاد [[دانشگاه رم]] به این نکته اشاره دارد که این نتیجه‌گیری‌های ساموئلسون اصولاً و به تنهایی با ملاحظات ریاضی قابل اثبات است و قرائت ساموئلسون از اصل لوشاتلیه را به چالش می‌کشد. موسینی می‌نویسد نظریه ساموئلسون تنها دربارهٔ سامانه‌های در [[تعادل پایدار]] با اصل لوشاتلیه در شیمی تطابق دارد.<ref name="Equilibrium in economics"/> جوزف مک‌کالی<ref group="پانویس">Joseph McCauley</ref> از [[دانشگاه هیوستون]] نیز رابطه این دست نظریات ساموئلسون با ترمودینامیک را مورد نقد قرار داده‌است.<ref name="McCauley">{{یادکرد|نویسنده=McCauley, Joseph l|عنوان = Thermodynamic analogies in economics and finance: instability of markets | پیوند = http://mpra.ub.uni-muenchen.de/2159/1/MPRA_paper_2159.pdf|ژورنال=Physica A|تاریخ=2004|دوره=329|صفحه=199–212|زبان=en}}</ref>

== جامعه‌شناسی ==
لیب تیمز، ویراستار دانشنامه هیومن‌ترمودینامیکس<ref group="پانویس">[http://www.eoht.info/page/Libb+Thims Libb Thims, Encyclopedia of Humanthermodynamics]</ref> معتقد است که این اصل، در سامانه‌های انسانی نیز صادق است و نظریه ساموئلسون را در همین جهت می‌داند. به‌طور مثال هنگامی که یک دانش‌آموز وارد یک کلاس مشغول به درس می‌شود، تعادل کلاس را برهم می‌زند. سامانه (کلاس) نیز در جهتی به برهم خوردن تعادل پاسخ می‌دهد که ضمن برطرف کردن اثر واردشده، به تعادل جدیدی برسد.<ref>{{یادکرد|کتاب=Human Chemistry (Volume Two)|نویسنده =Libb Thims|ناشر =Lulu.com|صفحه=651|سال=2007|شابک=1-4303-2840-1|زبان=en}}</ref>
== پانویس ==
{{پانویس|۲|گروه=پانویس}}

== منابع ==
{{پانویس|۲}}
== پیوند به بیرون ==
* [http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=اصل+لوشاتلیه&SSOReturnPage=Check&Rand=0 اصل لوشاتلیه] در [[دانشنامه رشد]]

[[رده:اقتصاد]]
[[رده:تعادل شیمیایی]]
[[رده:شیمی‌فیزیک]]
[[رده:هم‌ایستایی (زیست‌شناسی)]]