نمایش مبدأ برای ابوالوفا محمد بوزجانی

{{Infobox scientist
| name              = ابوالوفا محمد بوزجانی
| image             = Buzjani, the Persian.jpg
| image_size        =
| alt               =
| caption           =
| birth_date        = ۲۸ شعبان ۳۲۸{{مدرک}}
| birth_place       = [[بوژگان]]، <small>حومهٔ شهر [[نیل شهر]] امروزی (در تربت جام)،</small> [[ربع نیشابور]]
| death_date        = ۳۸۶ هجری
| death_place       = [[بغداد]]
| residence         =
| citizenship       =
| nationality       = ایرانی
| fields            = [[ریاضیات]]، [[ستاره‌شناسی]] (نجوم)
| workplaces        =
| alma_mater        =
| doctoral_advisor  =
| academic_advisors =
| doctoral_students =
| notable_students  =
| known_for         =
| author_abbrev_bot =
| author_abbrev_zoo =
| influences        =
| influenced        =
| awards            =
| signature         =
| signature_alt     =
| footnotes         =
| spouse            =
}}

'''ابوالوفا محمد بن محمد بن یحیی بن اسماعیل بن عباس بوزجانی''' (زادهٔ ۳۲۸ قمری، [[بوژگان]] – درگذشتهٔ ۳۸۸ قمری، [[بغداد]]) ریاضیدان و منجم ایرانی<ref>{{cite book|last1=Ben-Menahem|first1=A.|title=Historical encyclopedia of natural and mathematical sciences|url=https://archive.org/details/historicalencycl00benm|date=2009|publisher=Springer|location=Berlin|isbn=978-3-540-68831-0|page=[https://archive.org/details/historicalencycl00benm/page/n679 559]|edition=1st|accessdate=21 December 2016|quote=970 CE Abu al-Wafa al-Buzjani (940–998, Baghdad). Persian astronomer and mathematician.}}</ref><ref name="Laet1994">{{cite book|author=Sigfried J. de Laet|title=History of Humanity: From the seventh to the sixteenth century|url=https://books.google.com/books?id=PvlthkbFU1UC&pg=PA931|year=1994|publisher=UNESCO|isbn=978-92-3-102813-7|pages=931|quote=The science of trigonometry as known today was established by Islamic mathematicians. One of the most important of these was the Persian Abu' l-Wafa' Buzjani (d. 997 or 998), who wrote a work called the Almagest dealing mostly with trigonometry}}</ref> قرن دهم میلادی در [[دوران طلایی اسلام]] و عضو [[بیت‌الحکمه|دارالحکمه]] بوده‌است.
وی همچنین در جمع‌آوری جداول سینوس‌ها و تانژانت‌ها در فواصل ۱۵ دقیقه اعتبار دارد. او همچنین توابع سینوس و کسینوس را معرفی کرد، و همچنین روابط متقابل بین شش خط مثلثاتی مرتبط با یک کمان را مورد مطالعه قرار داد. منجمان عرب قرون وسطی در قرن‌های پس از مرگ او کتاب المجست را به‌طور گسترده خوانده بودند. معروف است که او چندین کتاب دیگر نوشته‌است که باقی نمانده‌است

== زندگی ==
در ۲۸ شعبان ۳۲۸{{مدرک}} در [[بوژگان]] از توابع [[ولایت جام]]، [[ربع نیشابور]] به دنیا آمد. ریاضی را نزد خانواده آموخت و به [[نیشابور]] رفت. در سال ۳۴۸ به [[عراق]] سفر کرد و تا پایان عمرش در آنجا زندگی کرد.

در عراق به صورت آخرین نمایندهٔ برجستهٔ مکتب ریاضی-نجومی درآمد و به تألیف کتاب‌های مهم خود پرداخت و با همکارانش در رصدخانهٔ بغداد به رصد مشغول شد.

او روش‌های محاسبه‌ای را که بازرگانان، کارمندان دوایر مالیه و مساحان زمین در شرق اسلامی در کارهای روزمرهٔ خود بکار می‌بردند، به نحوه منظم مدون ساخت و همچنین روش‌های متداول را اصلاح کرد و بعضی از روش‌های ناصحیح را نیز مورد انتقاد قرار داد. به عنوان مثال، پس از بیان آنکه مساحان، مساحت هر نوع چهار ضلعی را با ضرب کردن نصف مجموع اضلاع مقابل در یکدیگر بدست می‌آورند، خاطرنشان می‌سازد که این نیز اشتباهی آشکار و غلطی مسلم است.

از کتاب بوزجانی چنین بر می‌آید که دستگاه موضعی عددنویسی ده‌دهی هندی با استفاده از ارقام در میان مردم و تجار سرزمین‌های خلافت شرقی تا مدت‌های طولانی مورد استفاده نبوده‌است. او با توجه به عادت و عرف خوانندگانی که کتاب برای آن‌ها نوشته شده، از استفاده از ارقام کاملاً پرهیز کرده‌است و همهٔ اعداد و محاسبات را، که گاهی بسیار پیچیده‌است، تنها با واژگان بیان کرده‌است.

یکی از کتاب‌های علمی بوزجانی کتاب ''فیما یحتاج الیه الصانع من الاعمال الهندسه'' است، که بعد از سال ۳۷۹ نوشته شده‌است.

بسیاری از روش‌های ساختن اشکال دوبعدی و سه‌بعدی که بوزجانی عرضه کرده، اقتباس است از آنچه در آثار [[اقلیدس]]، [[ارشمیدس]]، [[هرون اسکندری]]، [[تئودوسیوس]] و [[پاپوس]] آمده بوده‌است، اما بعضی از مثال‌ها ابتکاری است. در این اثر بوزجانی، مسائلی نیز راجع به تقسیم یک شکل به اجزایی که شرایط معینی را واجد باشند، آمده‌است.

اثر نجومی بزرگ بوزجانی ''المجسطی'' یا ''الکامل'' بسیار دنباله‌رو [[مجسطی بطلمیوس]] است. ممکن است این اثر که فقط بخشی از آن به‌جای مانده، دقیقاً همان ''زیج‌الواضع'' او یا جزئی از آن باشد که بر رصدهای خود و همکارانش مبتنی است. به‌نظر نمی‌آید که زیج باقی‌مانده باشد.

وی مسائل لاینحل هندسه کلاسیک را حل کرد و تحقیقاتی در اصول ترسیمات هندسی نمود که تا امروز هنوز کسی موفق به ارائه راه حل دیگری نشده‌است و از این حیث مسئله ابوالوفا در جهان مشهور است و اولین کسی است که مطالعات دقیقی دربارهٔ کره ماه انجام داد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=زندگینامه ابوالوفا بوزجانی (۳۸۸–۳۲۸ه.ق) – علماوعرفا|نشانی=https://olama-orafa.ir/زندگینامه-ابوالوفا-بوزجانی-۳۸۸-۳۲۸ه-ق/|بازبینی=2022-01-14|کد زبان=fa-IR}}</ref> 

کارهای وی در زمینه [[هندسه کروی]] با کاربرد در [[نجوم کروی]] شگرف بوده‌است.

== ریاضیات ==
قبل از بوزجانی، در مثلثات کروی، تنها وسیلهٔ حل مثلث‌ها [[قضیه منلائوس|'''قضیهٔ منلائوس''']] راجع به چهارضلعی کامل بود که در کتب اسلامی به '''قاعدهٔ مقادیر ششگانه''' موسوم است. بوزجانی با غنی‌تر ساختن ابزار مثلثات کروی، حل مسائل آن را راحت‌تر کرد.

وی قضیهٔ [[تانژانت]]ها را در حل مثلث قائم‌الزاویهٔ کروی بکار بست و تقدم در اثبات را بیرونی به وی نسبت داده‌است. یکی از اولین اثبات‌های قضیهٔ کلی [[سینوس (ریاضیات)|سینوس]]ها برای حل مثلث‌های غیر قائم الزاویه، توسط بوزجانی ابداع گردید.

بوزجانی واضع [[اتحاد مثلثاتی]] بود:

{{چپ‌چین}}
:<math>\sin(a + b) = \sin(a) \cos(b) + \cos(a) \sin(b)</math>
:<math>\cos(2 a) = 1 - 2\sin^2(a)</math>
:<math>\sin(2 a) = 2\sin(a) \cos(a)</math>
{{پایان چپ‌چین}}

وی هم‌چنین [[قانون سینوس‌ها]] را برای [[مثلثات کروی]] کشف کرد:<ref>Jacques Sesiano, "Islamic mathematics", p. 157, in Selin, Helaine; D'Ambrosio, Ubiratan (2000), Mathematics Across Cultures: The History of Non-western Mathematics, Springer, {{ISBN|1-4020-0260-2|en}}</ref>

:<math>\frac{\sin(A)}{\sin(a)} = \frac{\sin(B)}{\sin(b)} = \frac{\sin(C)}{\sin(c)}</math>

== عصر حاضر ==
* برای تجلیل از مقام علمی این دانشمند، [[دهانه برخوردی|دهانهٔ]] یکی از [[آتشفشان]]های [[ماه]] را [[بوزجانی (دهانه)|'''بوزجانی''']] نام نهاده‌اند.
* در سال ۱۳۷۸ همایشی بین‌المللی به منظور شناخت بیشتر وی و خدمات و آثارش در محل تولدش، تربت جام برگزار گردید.
* در سال ۱۳۹۴ خورشیدی، [[جستجوگر گوگل]]، هزار و هفتاد و پنجمین سالروز تولد بوزجانی را با تغییر نشان خود و گذاشتن تصویری جدید و قرار دادن علامت‌های هندسی و ریاضی گرامی داشت.<ref>[http://www.entekhab.ir/fa/news/209361 ابتکار گوگل در سالروز تولد ریاضیدان ایرانی] خبرگزاری انتخاب</ref>

== منابع ==
* ماه‌نامهٔ دانشمند، اسفند ۱۳۸۸، مریم خادمی و یاسمین قدیمی، ایرانیان اخترشناس، صفحهٔ ۳۶
* {{یادکرد |کتاب=حکیم عمر خیام به عنوان عالم جبر|نویسنده = غلامحسین مصاحب|ناشر = انجمن آثار و مفاخر فرهنگی با همکاری کمیسیون ملی یونسکو در ایران|شهر=[[تهران]] |سال=۱۳۷۹|صفحه= ۱۰۴ و ۱۰۵|شابک= 964-6278-56-6}}
{{پانویس}}

== پیوند به بیرون ==
{{درگاه|نیشابور|ریاضیات}}
* [https://web.archive.org/web/20061208063653/http://torbatjam.com/home/modules/article/view.article.php/7/c1 نوشته‌هایی درباره ابوالوفا]
* فرید قاسملو، «بوزجانی» ، [https://web.archive.org/web/20081025131143/http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=2053 دانشنامهٔ جهان اسلام].
{{ویکی گفتاورد}}
{{تاریخ فلسفه و حکمت ایران}}
{{ریاضیات در ایران}}
{{ریاضیات اسلامی}}
{{ستاره‌شناسی اسلامی}}
{{اهالی خراسان باستان}}
{{داده‌های کتابخانه‌ای}}

[[رده:اخترشناسان جهان اسلام قرون وسطی]]
[[رده:اخترشناسان فارسی‌زبان قرون وسطی]]
[[رده:اهالی ایران در سده ۱۰ (میلادی)]]
[[رده:اهالی تربت جام|بوزجانی]]
[[رده:اهالی خراسان]]
[[رده:اهالی ربع نیشابور|بوزجانی]]
[[رده:دانشمندان اهل عراق]]
[[رده:دانشمندانی که بر روی تعیین قبله کار کرده‌اند]]
[[رده:درگذشتگان ۹۹۸ (میلادی)]]
[[رده:درگذشتگان در بغداد]]
[[رده:درگذشتگان دهه ۹۹۰ (میلادی)]]
[[رده:دور از وطن‌های اهل ایران در عراق]]
[[رده:ریاضی‌دانان اسلام قرون وسطی]]
[[رده:ریاضی‌دانان اهل ایران در قرون وسطی]]
[[رده:ریاضی‌دانان اهل نیشابور]]
[[رده:ریاضی‌دانان سده ۱۰ (میلادی)]]
[[رده:زادگان ۹۴۰ (میلادی)]]
[[رده:ستاره‌شناسان سده ۱۰ (میلادی)]]
[[رده:عراقی‌های فارس‌تبار]]