نمایش مبدأ برای آمونیاک

{{Chembox
| Watchedfields = changed
| verifiedrevid = ۴۰۸۳۹۵۴۸۹
| ImageFileL1 = Ammonia-dimensions-from-Greenwood&Earnshaw-2D.png
| ImageSizeL1 = 125px
| ImageNameL1 = Stereo structural formula of ammonia
| ImageFileR1 = Ammonia-3D-balls-A.png
| ImageSizeR1 = 115px
| ImageNameR1 = Ball-and-stick model of ammonia
| IUPACName = Azane
| OtherNames = Hydrogen nitride{{سخ}}
Trihydrogen nitride{{سخ}}
Nitro-Sil
| Section1 = {{Chembox Identifiers
| InChI = 1/H3N/h1H3
| InChIKey = QGZKDVFQNNGYKY-UHFFFAOYAF
| CASNo = ۷۶۶۴-۴۱-۷
| CASNo_Ref = {{cascite|correct|CAS}}
| PubChem = ۲۲۲
| PubChem_Ref = {{Pubchemcite}}
| ChEMBL_Ref = {{ebicite|correct|EBI}}
| ChEMBL = ۱۱۶۰۸۱۹
| ChemSpiللرک = ۲۱۷
| ChemSpiderID_Ref = {{chemspidercite|correct|chemspider}}
| UNII = 5138Q19F1X
| UNII_Ref = {{fdacite|correct|FDA}}
| EINECS = ۲۳۱-۶۳۵-۳
| UNNumber = ۱۰۰۵
| KEGG_Ref = {{keggcite|correct|kegg}}
| KEGG = D02916
| MeSHName = Ammonia
| ChEBI_Ref = {{ebicite|correct|EBI}}
| ChEBI = ۱۶۱۳۴
| RTECS = BO0875000
| SMILES = N
| StdInChI_Ref = {{stdinchicite|correct|chemspider}}
| StdInChI = 1S/H3N/h1H3
| StdInChIKey_Ref = {{stdinchicite|correct|chemspider}}
| StdInChIKey = QGZKDVFQNNGYKY-UHFFFAOYSA-N
| Beilstein = ۳۵۸۷۱۵۴
| Gmelin = ۷۹
| 3DMet = B00004}}
| Section2 = {{Chembox Properties
| Formula = NH<sub>3</sub>
| MolarMass = 17.031 g/mol
| Appearance = Colourless gas with strong pungent odour
| Density = 0.86 kg/m<sup>3</sup> (1.013 bar at boiling point){{سخ}}0.73 kg/m<sup>3</sup> (1.013 bar at ۱۵ °C){{سخ}}681.9 kg/m<sup>3</sup> at −۳۳٫۳ °C (liquid)<ref>{{cite book|url=http://books.google.com/?id=qPGzhL3Y50YC&pg=PA132|page=132|title=Systematic Inorganic Chemistry|author=Yost, Don M.|chapter=Ammonia and Liquid Ammonia Solutions|publisher=READ BOOKS|year=2007|isbn=1-4067-7302-6}}</ref>{{سخ}}817 kg/m<sup>3</sup> at -۸۰ °C (transparent solid)<ref>{{cite journal|doi=10.1080/00337577508240819|title=On crystalline character of transparent solid ammonia|year=1975|author=Blum, Alexander|journal=Radiation Effects and Defects in Solids|volume=24|issue=4|page=277}}</ref>
| MeltingPtC = −۷۷٫۷۳
| BoilingPtC = −۳۳٫۳۴
| Solubility = ۴۷٪ (۰ °C){{سخ}}۳۱٪ (۲۵ °C){{سخ}}۲۸٪ (۵۰ °C)<ref>{{cite book|url=http://books.google.com/?id=0fT4wfhF1AsC&pg=PA17|page=17|title=Handbook of inorganic compounds |author=Perry, Dale L. ; Phillips, Sidney L.|publisher=CRC Press|year=1995|isbn=0-8493-8671-3}}</ref>
| SolubleOther =
| Solvent =
| pKa = ۳۲٫۵ (-۳۳ °C),<ref>Perrin, D.D. , ''Ionisation Constants of Inorganic Acids and Bases in Aqueous Solution''; 2nd Ed. , Pergamon Press: Oxford, '''1982'''.</ref> 10.5 (DMSO)
| pKb = ۴٫۷۵
| RefractIndex =
}}
| Section3 = {{Chembox Structure
| MolShape = [[Trigonal pyramid (chemistry)|Trigonal pyramid]]
| Dipole = 1.42 [[Debye|D]]
}}
| Section7 = {{Chembox Hazards
| GHSPictograms = {{GHSp|GHS04}}{{GHSp|GHS05}}{{GHSp|GHS06}}{{GHSp|GHS09}}<ref name="sigma">{{SigmaLink
| Productgroup = Sial
| Productcode = 09682
| Accessdate = June 6, 2011
}}</ref>
| HPhrases = {{H-phrases|221|280|314|331|400}}<ref name="sigma"/>
| PPhrases = {{P-phrases|210|261|273|280|305+351+338|310}}<ref name="sigma"/>
| External MSDS = [http://www.inchem.org/documents/icsc/icsc/eics0414.htm ICSC 0414] (anhydrous)
| EUIndex = 007-001-00-5 (anhydrous){{سخ}}007-001-01-2 (solutions)
| EUClass = Toxic ('''T'''){{سخ}}Corrosive ('''C'''){{سخ}}Dangerous for the environment ('''N''')
| NFPA-H = ۳
| NFPA-F = ۱
| NFPA-R = ۰
| NFPA-O =
| RPhrases = {{R10}}, {{R23}}, {{R34}}, {{R50}}
| SPhrases = {{S1/2}}, {{S9}}, {{S16}}, {{S26}}, {{S36/37/39}}, {{S45}}, {{S61}}
| FlashPt = flammable gas (''see text'')
| Autoignition = ۶۵۱ °C
| ExploLimits = ۱۵–۲۸٪
| PEL = 50 ppm (25 ppm ACGIH - TLV; 35 ppm STEL)
}}
| Section8 = {{Chembox Related
| OtherAnions =
| OtherCations = [[فسفین]]{{سخ}}[[آرسین]]{{سخ}}[[Stibine]]
| OtherFunctn = [[هیدرازین]]{{سخ}}[[هیدرازوئیک اسید]]
| Function = nitrogen hydrides
| OtherCpds = [[هیدروکسید آمونیوم]]
}}
}}
'''آمونیاک''' (به انگلیسی: Ammonia) با [[فرمول شیمیایی]] NH<sub>3</sub>، ترکیبی از [[نیتروژن]] و [[هیدروژن]] است. ''آمونیاک'' یک [[هیدرید]] دوتایی پایدار و ساده‌ترین هیدرید آن، یک [[گاز]] بی‌رنگ با بوی تند مشخص است. ''آمونیاک'' یک [[زباله متابلیک|زباله نیتروژنی]] متداول است، به‌ویژه در میان [[آبزیان|موجودات آبزی]]، و با عملکرد به عنوان یک پیش مادهٔ [[تغذیه|غذایی]] و در [[کود]]ها به‌طور قابل توجهی به نیازهای غذایی موجودات زنده در [[زمین]] کمک می‌کند. ''آمونیاک''، به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم، همچنین یکی از عناصر سازنده بسیاری از محصولات دارویی است و در بسیاری از محصولات تمیز کنندهٔ تجاری مورد استفاده قرار می‌گیرد. این ماده عمدتاً با جابجایی هوا و آب به سمت پایین‌تر جمع می‌شود.

هرچند که در طبیعت - چه زمینی و چه در [[غول یخی|سیاره‌های بیرونی]] [[منظومه شمسی]] - استفادهٔ گسترده از آن متداول است، اما ''آمونیاک'' به شکل غلیظ خود بسیار [[ماده خورنده|خورنده]] و [[مخاطره|خطرناک]] است. در [[ایالات متحده آمریکا|ایالات متحده]] این ماده به عنوان ماده‌ای بسیار خطرناک طبقه‌بندی می‌شود و در مراکز تولید، ذخیره یا استفاده در مقادیر قابل توجه نیازمند گزارش و سختگیری است.<ref name="gov-right-know">{{Cite journal | publisher = [[United States Government Publishing Office|Government Printing Office]] | title = 40 C.F.R. : Appendix A to Part 355—The List of Extremely Hazardous Substances and Their Threshold Planning Quantities | url = http://edocket.access.gpo.gov/cfr_2008/julqtr/pdf/40cfr355AppA.pdf | edition = 1 July 2008 | accessdate = 29 October 2011 | archive-url = https://web.archive.org/web/20120225051612/http://edocket.access.gpo.gov/cfr_2008/julqtr/pdf/40cfr355AppA.pdf | archive-date = 25 February 2012 | url-status = dead}}</ref>

تولید جهانی صنعتی آمونیاک در سال ۲۰۲۰ نزدیک به ۱۸۰ میلیون تن بود،<ref name="USGS2020">{{cite web |url=https://pubs.usgs.gov/periodicals/mcs2020/mcs2020.pdf |title=Mineral Commodity Summaries 2020, p. 117 – Nitrogen |publisher=[[USGS]] |year=2020 |accessdate=12 February 2020}}</ref> آمونیاک صنعتی یا به صورت [[آمونیوم هیدروکسید]] (معمولاً ۲۸٪ آمونیاک در آب) یا به صورت آمونیاک مایع فشرده بی‌آب یا یخچال‌دار که در اتومبیل‌های با مخزن ویژه یا در سیلندر حمل و عرضه می‌شود.<ref>{{cite book|author1=R. Norris Shreve|author2-link=Joseph Brink|author2=Joseph Brink|title=Chemical Process Industries|url=https://archive.org/details/chemicalprocessi0000shre_s8m7|date=1977|isbn=978-0-07-057145-7|page=[https://archive.org/details/chemicalprocessi0000shre_s8m7/page/276 276]|edition=4th|author1-link=R. Norris Shreve}} See also [[کشتی حمل گاز|Gas carrier]] and [[Bottled gas]].</ref> بازار جهانی آمونیاک در سال ۲۰۱۶ معادل ۶۵٫۴۸ میلیارد دلار ارزیابی شده‌است. پیش‌بینی می‌شود این صنعت تا سال ۲۰۲۵ به ۷۶٫۶۴ میلیارد دلار برسد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=Ammonia Market Size Worth $76.64 Billion By 2025 {{!}} CAGR 5.3%|نشانی=https://www.grandviewresearch.com/press-release/global-ammonia-market|وبگاه=www.grandviewresearch.com|بازبینی=2021-01-08|کد زبان=en}}</ref>

در طبیعت از تجزیهٔ مواد آلی ازت دار همچون [[اوره]] [[ادرار]] به‌دست می‌آید.

[[روم]]ی‌های باستان [[آمونیوم کلرید]] را به عنوان پول و سپرده استفاده می‌کردند. آن‌ها سنگ آمونیوم را از مکانی به نام پرستشگاه ژوپیتر یا همان لیبی جدید جمع‌آوری می‌کردند. اما آمونیاک به شکل نمک آمونیاک نخستین بار توسط [[جابر ابن حیان]] در قرن ۷ شناخته شد.<ref>http://www.irannh3.com {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150426123856/http://irannh3.com/ |date=۲۶ آوریل ۲۰۱۵}} www.irannh3.com</ref>

== ساختار مولکولی ==
مولکول آمونیاک از یک اتم [[نیتروژن]] و سه اتم [[هیدروژن]] متصل به آن تشکیل شده‌است. با توجه به وجود یک جفت [[الکترون]] ناپیوندی بر روی نیتروژن، این مولکول ساختار [[نظریه دافعه زوج الکترون لایه ظرفیتی|هرم مثلثی]] دارد و زوایای پیوند کم‌تر از ۱۰۹ درجه هستند.<ref>Chemistry; Charles E. Mortimer; 6th Edition; Chapter9</ref>
مولکول آمونیاک یک [[قطبیت شیمیایی|مولکول قطبی]] است که می‌تواند با خودش و بسیاری مولکول‌های دیگر، [[پیوند هیدروژنی]] برقرار نماید.

== خواص شیمیایی ==
=== خصلت بازی ===
آمونیاک طبق نظریه‌های اسید و باز [[نظریه اسید-باز برونستد-لوری|برونستد-لوری]] و [[سوانته آرنیوس|آرنیوس]] و [[اسید و باز لوییس|لوویس]]، یک ترکیب بازی محسوب می‌شود. [[پی اچ|pH]] محلول آبی آن هم بیش‌تر از ۷ است که این واقعیت را آشکار می‌سازد. واکنش زیر، خصلت بازی مولکول آمونیاک را توضیح می‌دهد:<ref>Chemistry; Charles E. Mortimer; 6th Edition; Chapter16</ref>

واکنش تفکیک بازی آمونیاک:
 <math>NH_3(aq) + H_2O(l) \rightleftarrows NH_4^+(aq) + OH^-(aq)</math>

== فرایند تولید ==
=== روش‌های صنعتی ===
مهم‌ترین روش صنعتی تولید آمونیاک، [[فرایند هابر]] نام دارد که شامل تهیه آمونیاک از عناصر سازنده آن می‌باشد. در این روش، گازهای نیتروژن و هیدروژن در دمای بالا و در فشار زیاد با هم واکنش می‌دهند و آمونیاک را تولید می‌کنند. [[کاتالیزگر]]های مختلف هم به سهولت این واکنش کمک می‌نمایند.<ref>Chemistry; Charles E. Mortimer; 6th Edition; Chapter 23</ref>

== کاربرد ==
از موارد استفادهٔ آمونیاک می‌توان به استفاده در تهیهٔ [[کودهای شیمیایی]]، [[سردسازی|یخ سازی]]، [[نیتریک اسید|اسید نیتریک]]، سایر ترکیبات نیتروژنه، [[مواد منفجره]] و نگهداری از مواد غذایی اشاره کرد.

=== کود ===
در سال ۲۰۱۹ در ایالات متحده، تقریباً ۸۸٪ از آمونیاک تولید شده به عنوان [[کود]]، به صورت نمک، محلول یا [[انیدروز]] استفاده شده‌است. هنگامی که این کودها روی خاک قرار می‌گیرند، به افزایش عملکرد محصولاتی مانند [[ذرت]] و [[گندم]] کمک می‌کنند.<ref>{{cite journal|last1=Lassaletta|first1=Luis|last2=Billen|first2=Gilles|last3=Grizzetti|first3=Bruna|last4=Anglade|first4=Juliette|last5=Garnier|first5=Josette|date=2014|title=50-year trends in nitrogen use efficiency of world cropping systems: the relationship between yield and nitrogen input to cropland|journal=Environmental Research Letters|language=en|volume=9|issue=10|pages=105011|bibcode=2014ERL.....9j5011L|doi=10.1088/1748-9326/9/10/105011|issn=1748-9326|doi-access=free}}</ref> ۳۰٪ نیتروژن کشاورزی مورد استفاده در ایالات متحده به شکل آمونیاک بی آب است و سالانه ۱۱۰ میلیون تن از آن در جهان استفاده می‌شود.<ref>{{cite news|url=https://www.washingtonpost.com/national/health-science/anhydrous-ammonia-fertilizer-abundant-important-hazardous/2013/04/18/c2d4c69c-a85a-11e2-a8e2-5b98cb59187f_story.html|title=Anhydrous ammonia fertilizer: abundant, important, hazardous|newspaper=Washington Post|author=David Brown|date=18 April 2013|access-date=23 April 2013}}</ref>

=== پیش ماده ترکیبات حاوی نیتروژن ===
آمونیاک به‌طور مستقیم یا غیر مستقیم پیش ساز اکثر ترکیبات حاوی نیتروژن است. تقریباً تمام ترکیبات نیتروژن مصنوعی از آمونیاک حاصل می‌شوند. یکی از این مشتقات مهم، [[نیتریک اسید|اسید نیتریک]] است.<ref>{{cite book|author1=Holleman, A. F.|author2=Wiberg, E.|title=Inorganic Chemistry|publisher=Academic Press|location=San Diego|year=2001|isbn=978-0-12-352651-9}}</ref> از اسید نیتریک برای تولید کودها، مواد منفجره و بسیاری از ترکیبات ارگانونیتروژن استفاده می‌شود.

از آمونیاک همچنین برای ساخت ترکیبات زیر استفاده می‌شود:
* [[هیدرازین]]، توسط فرایند اولین-راشیگ و [[فرایند پراکسید]]
* [[هیدروژن سیانید]]، توسط [[فرایند BMA]] و [[فرایند آندروسوف]]
* [[هیدروکسیل‌آمین|هیدروکسیل آمین]] و [[آمونیوم کربنات]]، توسط فرایند راشیگ
* [[فنول]]، توسط [[فرایند راشیگ–هوکر|فرایند راشیگ-هوکر]]
* [[اوره]]، توسط [[اوره|فرایند اوره بوش-مایزر]] و در [[سنتز وهلر]]
* [[اسید آمینه|اسیدهای آمینه]]، با استفاده از [[سنتز آمینو اسید Strecker]]
* [[اکریلونیتریل]]، توسط [[فرایند Sohio]]

از آمونیاک همچنین برای ایجاد ترکیباتی در واکنش‌هایی که به‌طور خاص نامگذاری نشده‌اند، استفاده می‌شود. نمونه‌هایی از این ترکیبات عبارتند از: [[آمونیوم پرکلرات]]، [[آمونیوم نیترات]]، [[فرم‌آمید|فرم آمید]]، [[دی‌نیتروژن تتراکسید]]، [[آلپرازولام]]، [[اتانول‌آمین]]، [[اتیل کربامات]]، [[هگزامتیلن‌تترامین|هگزامتیلن تترامین]] و [[آمونیوم بی‌کربنات]].

=== به عنوان یک تمیزکننده ===
آمونیاک خانگی محلول NH<sub>3</sub> در آب است و به عنوان یک تمیز کننده عمومی برای بسیاری از سطوح استفاده می‌شود. از آنجا که آمونیاک منجر به درخشش نسبتاً بدون رگه می‌شود، یکی از رایج‌ترین کاربردهای آن تمیز کردن [[شیشه]]، [[پرسلان]] و [[فولاد زنگ‌نزن|فولاد زنگ نزن]] است. از این ماده همچنین برای تمیز کردن اجاق گازها و خیساندن لکه‌های پخته شده استفاده می‌شود. غلظت آمونیاک خانگی از نظر وزنی ۵ تا ۱۰ درصد است.<ref>{{Cite web|url=https://www.health.ny.gov/environmental/emergency/chemical_terrorism/ammonia_tech.htm|title=The Facts About Ammonia|website=www.health.ny.gov|language=en-us|access-date=2018-04-06}}</ref>

=== تخمیر ===
از محلول‌های آمونیاک ۱۶ تا ۲۵٪ در صنعت [[تخمیر]] به عنوان منبع نیتروژن برای میکروارگانیسم‌ها و تنظیم pH در هنگام تخمیر استفاده می‌شود.

== سنتز و تولید ==
آمونیاک یکی از پرمصرف‌ترین مواد شیمیایی معدنی است که در سال ۲۰۱۸ تولید جهانی آن ۱۷۵ میلیون تن گزارش شده‌است.<ref name="USGS20203">{{cite web|url=https://pubs.usgs.gov/periodicals/mcs2020/mcs2020.pdf|title=Mineral Commodity Summaries 2020, p. 117 – Nitrogen|publisher=[[USGS]]|year=2020|access-date=12 February 2020}}</ref> ۲۸٫۵٪ از این مقدار توسط [[چین]] تولید شده‌است، و پس از آن [[روسیه]] با ۱۰٫۳٪، [[ایالات متحده آمریکا|ایالات متحده]] با ۹٫۱٪ و [[هند]] با ۶٫۷٪ قرار دارند.<ref name="USGS20203"/>

== تاریخچه ==
هرودوت مورخ یونانی باستان اشاره کرد که در ناحیه‌ای از لیبی که در آن مردمی به نام «آمونی‌ها» (اکنون: واحه سیوا در شمال غربی مصر، جایی که دریاچه‌های نمک هنوز وجود دارند) در آن زندگی می‌کردند، نمک‌هایی وجود داشت.<ref>{{Cite journal|last=West|first=Stephanie|date=1989-10|title=Herodotus' ΑΙΓϒΠΤΙΟΣ ΛΟΓΟΣ - Alan B. Lloyd: Herodotus, Book II. Commentary 99–182. (Études préliminaries aux religions orientates dans l'empire romain, 43.) Pp. viii + 330. Leiden, New York, Copenhagen and Cologne: Brill. 1988.|url=http://dx.doi.org/10.1017/s0009840x0027131x|journal=The Classical Review|volume=39|issue=2|pages=191–193|doi=10.1017/s0009840x0027131x|issn=0009-840X}}</ref>استرابون جغرافیدان یونانی نیز نمک این منطقه را ذکر کرده است. با این حال، نویسندگان باستانی Dioscorides، Apicius، Arrian، Synesius و Aetius of Amida این نمک را به عنوان بلورهای شفاف تشکیل می دهند که می توانند برای پخت و پز استفاده شوند و اساساً سنگ نمک بودند.<ref>{{Cite journal|last=Geiseler|date=1848|title=Geschichte der Chemie von Dr. Hermann Kopp, ausserordentlichem Professor der Chemie und Physik an der Universität Giessen. Dritter und vierter Band. 1845 et 1847. Braunschweig bei Vieweg &amp; Sohn.|url=http://dx.doi.org/10.1002/ardp.18481040151|journal=Archiv der Pharmazie|volume=104|issue=1|pages=85–85|doi=10.1002/ardp.18481040151|issn=0365-6233}}</ref>

== جستارهای وابسته ==
* [[آمونیوم]]
* [[نیترات]]
* [[ازت]]
<references group=" Herodotus with George Rawlinson, trans., The History of Herodotus (New York, New York: Tandy-Thomas Co., 1909), vol.2, Book 4, § 181" />

== منابع ==
{{پانویس|۲}}
{{ویکی‌انبار-رده|Ammonia}}
{{ترکیبات نیتروژن}}
{{مولکول‌های کشف شده در فضای بیرونی}}
[[رده:آمونیاک| ]]
[[رده:آمین‌های معدنی]]
[[رده:بازها]]
[[رده:ترکیب‌های نیتروژن (III)]]
[[رده:ترکیب‌های نیتروژن]]
[[رده:حلال‌های معدنی]]
[[رده:سردسازها]]
[[رده:سم‌شناسی]]
[[رده:سوخت‌وساز نیتروژن]]
[[رده:مواد شیمیایی خانگی]]
[[رده:مواد شیمیایی]]
[[رده:ویکی‌سازی رباتیک]]
[[رده:هیدریدهای نیتروژن]]